کوردستان بەگشتی و هەورامان بەتایبەتی، یەکێک لەو سەرزەمینە کۆنانەیە کە بەشێک لە کەلتووری دێرینی مرۆڤایەتییان پاراستووە. یەکێک لەو نەریتە کۆنانە کە فەرهەنگی ڕەنگاوڕەنگی کوردەواریی لە خۆ گرتووە و لە هەورامان بەڕێوە دەچێت "زەماوەندی پیرشالیار" یان " جەژنی پیر"ە. کاتێک زستان دەگاتە نیوە لە "شاری هەورامان" خەڵک ژیانی ئاسایی خۆیان تەرک دەکەن و بە خۆشەویستییەکی پیرۆزەوە خۆیان بۆ بەڕێوەبردنی ئەو جەژنە ئامادە دەکەن. ئەم جەژنە جۆرێک فستیواڵی ساڵانەیە کە بۆ زیندوو ڕاگرتنی یاد و ناوی کەسایەتییەکی ئایینییە بەناوی "پیرشالیار". ئەم پیرە یەکێکە لە نەودونۆ پیرەی هەورامان و بەرزترین پلەوپایەی لە ناویاندا هەیە و تێکەڵی باوەڕی خەڵکی هەورامان بووە و ئەفسانەی لەسەر دروست کراوە و بە ئۆستوورە بووە. هەرچەن لە سەرچاوەکاندا هێشتا ساغ نەبووەتەوە کە چەن پیرشالیار لە هەوراماندا بوونی هەبووە؟ و ئایا ئەم ڕێوڕەسمە بۆ ئاخرینیان واتە "مستەفا"ی کوڕی "خوداداد"ە یان لە سەردەمی پیرشالیارە پێشووەکانیشدا بەڕێوە چووە؟ بەڵام ئەوەی تاکوو ئێستا لەسەری هاوڕان ئەوەیە کە "پیر شالیار" پلەیەکی بەرزی ئایینیی بووە کە کەسانی خاوەن کەرامات پاش عیبادەتێکی فراوان بەدەستی دێنن. لێرەدا پێویستە ئەوە بگوترێت خەڵکی هەورامان خۆیان لەو باوەڕەدان ئەم "جەژنی پیر"ە بۆ "مستەفای کوڕی خوداداد"ی بەڕێوە دەبەن.
"جەژنی پیر" زنجیرە ڕێوڕەسمێکی ساڵانەیە کە لەناو خەڵکی هەوراماندا باوە و ئەنجامدانی بە ئەرکێکی پێویست دەزانن و لەو باوەڕەدان هەبوونی "پیرشالیار" و بەڕێوەبردنی دابونەریتەکانی جەژنەکەی فەڕ و بەرەکەت دەخاتە ژیانیانەوە و لە هەموو بەڵا و نالەبارییەک دەیانپارێزێت. بۆیە خەڵکی هەورامانی تەخت و چەندین گوندی دەوروپشتی بۆ ئەو جێژنە جموجووڵێکی تایبەت و سەرنجڕاکێش دەکەوێتە ناویان و بەتێکڕا دەکۆشن بۆ باشتر بەڕێوەچوونی نەریت و مەناسکەکانی کە بریتین لە: ١- "خەبەر"، ٢- "کۆتە کۆتە"، ٣- "کڵاوڕۆچنێ"، ٤- "قوربانی"، ٥- "چێشتی پیرۆز"(هڵۆشینەتشێ یان چاشتەتشێ)، ٦- "هۆرپڕای" (هەڵپەڕکێی ئایینی)، ٧- "شەوی نیشت" ٨- "جەمی سەر مەزاری پیر" (تربێ). لەخوارەوە بەکورتی باسی ئەو نەریتانەدەکەین کە ئەبێ بەبێ هیچ کەموکورتییەک ئەنجام بدرێت.
١-خەبەر
خەڵکی هەورامان هەینییەک پێش ڕۆژی پانزەی ڕێبەندان کە دەکاتە ناوەڕاستی زستان، لە نوێژی هەینیدا "خەبەر"ی هاتنی "جەژنی پیر" بە خەڵک دەدەن. بە دابەشکردنی گوێزی باخەکانی پیرشالیار بەسەر ماڵەکانی هەوراماندا خەبەری هاتنی "جەژنی پیر" بە خەڵک ڕادەگەیەنن. گوێزەکان یەک ژمارە و بەشێوازی وەک یەک لە نێو زەرفێک دەکرێت و بەسەر ماڵەکاندا دابەش دەکرێت. بنەماڵەکانیش بەشێوەی دڵخوازانە و خۆبەخشانە بە پارە یان بە دابینکردنی شتومەکی پێویستی جەژنەکە هەرچێکیان لەدەست هات دەیبەخشن بەو کەسەی کە گوێزەکەیان بۆ دێنێت. پێویستە بگوترێت بنەماڵەکان پێشتر پێشکەشیی خۆیان وەک "نەزری پیر" بۆ ئەو جەژنە ئامادە کردووە.
٢-کۆتە کۆتە
پاش بەڕێوەچوونی نەریتی "خەبەر" تاکوو ئێوارەی ڕۆژی سێشەممەی ئەو حەوتووەی کە "جەژنی پیر"ی تیا بەڕێوە دەچێت کارێکی تایبەت ناکرێت. بەڵام ئێوارەی ڕۆژی سێشەممە جۆرێک شانۆ بۆ ترساندن و پێکەنین لە لایەن گەنجانەوە بەڕێوە دەچێت کە " کۆتە کۆتە" پێی دەوترێت. گەنجان لەگەڵ داهاتنی تاریکیدا دەمامک دەبەستن یان سەروچاوی خۆیان ڕەش دەکەن و دەکەونە کۆڵانان و لە دەرگای ماڵان دەدەن و بۆ گاڵتە و پێکەنین هونەرێک لەخۆیان پیشان دەدەن و خەڵکی دەترسێنن. ئەوان لە دەرگای هەر ماڵێکیان دا، پاش ترساندن و گاڵتە و پێکەنین، خاوەن خانووەکە کە پێشتر دیارییەکی کردووەتە ناو کیسەیەکەوە پێیان دەدات.
٣- کڵاوڕۆچنێ
هەر ئەو ئێوارەیەی گەنجان خەریکی " کۆتەکۆتە"ن، منداڵانی گوندیش بە کیسە و توورەکەیەکەوە بە کۆڵانەکاندا دەسووڕێنەوە و ئەڕۆنە بەر دەرگا یان پەنجەرەی ماڵان و بانگ دەکەن " کڵاوڕۆچنێ، کڵاوڕۆچنێ بە کوڕ و کچێ شادی بیدێ" واتە کڵاوڕۆژنە، کڵاوڕۆژنە بە لەدایکبوونی کوڕوکچ شاد بن. خاوەن ماڵەکانیش ئەم منداڵانە لە دیاری بێبەش ناکەن و شتێکیان پێ دەبەخشن. دیاری ماڵەکان زۆرتر بریتین لە: گوێز و مێوژ و بیسکویت و نوقڵ و جیقڵاتە و کەیک و پارە. وشەی "کڵاوڕۆچنێ" هەمان "کڵاوڕۆژنە"یە و بە کونایەک دەوترێ کە پێشتر و لە کۆندا لەسەر بانی ماڵەکان بۆ ڕووناکی و دەرچوونی دووکەڵی ئەو ئاگرەی کە چێشتیان پێ لێ دەنا یان نانیان لەسەر دەکرد، درووست دەکرا.
٤- قوربانی
ڕۆژێک پاش "کڵاوڕۆچنێ" خەڵکی هەورامان هەر ماڵێک سەرێک ئاژەڵ بۆ قوربانیکردن دێنێت بۆ بەر ماڵی "پیر شالیار". پاش سەربڕینی ئاژەڵەکان گۆشتەکە بەش بەش دەکرێت و وەک خواردنێکی مووتفەڕک و پیرۆز بە هەر ماڵێکی هەورامی بەشێک دەدرێت. هەر ماڵێک کە دێت بۆ بەشە گۆشتی خۆی لەگەل خۆیدا بڕوێش، ترشی هەنار، لەتکە و نەخۆشەر و گەنم دێنێت تاکوو لە دروستکردنی "چێشتی پیرۆز" واتە "هڵۆشینەتشێ" یان "چاشتەتشێ" بەکار ببرێت.
٥- چێشتی پیرۆز یان "هڵۆشینەتشێ" یان "چاشتەتشێ"
بۆ خواردنی میوانەکانی "یانەو پیری" کە شەو لێی کۆ دەبنەوە چێشتێکی تایبەت لێ دەنرێت کە خەڵک لایان پیرۆزە و هەمووان خواردنی بەپێویست دەزانن. هەورامییەکان بەو چێشتە پیرۆزە "هڵۆشینە تشێ" یان "چاشتە تشێ" دەڵێن، کە شلەیەکی ترشە و لە بڕوێش، نەخۆشەر، تشەهەنار یان ترشی هەنار، سی و جەرگ و بەز و چەوری ئاژەڵە قوربانی کراوەکان دروست دەکرێت. بەشێک لە چێشتەکە بەو کەس و منداڵانە دەدرێت کە بە کیتەڵەوە لەبەردەم ماڵی پیردا کۆ بوونەتەوە تاکوو بیبەنەوە بۆ ماڵەوەیان. بەشێکی بەو کەسانە دەدرێت کە خەریکی "هەڵپەرکێی پیرۆز"ن و بەشێکیشی لە شەوی "نیشت"دا بەسەر خەڵکی جەم بەستووی ماڵی پیردا دابەش دەکرێت.
٦- هۆرپڕای یان هەڵپەڕکێی ئایینی
خەڵکێک کە نیشتەجێی شاری هەورامانن و ئەو خەڵکانەش کە لە دەوروبەری هەورامانەوە هاتوون هەموویان لە بەر ماڵی پیردا کۆ دەبنەوە و دەستی یەکتر دەگرن و بە شێوەکی نەرم بە نەوای شمشاڵ و تەپڵ و دەفەوە هەڵپەڕکێیەک دەست پێ دەکەن کە زۆرتر لە شێوازی زیکری دەروێشەکان دەچێت. پیاوانی ئایینی و خەلیفەی تەریقەتەکان و ڕیش سپی و گەنجەکان هەموویان بەشداری ئەو هەڵپەڕکێ دەبن.
٧ - شەوی نیشت
پاش هەڵپەڕکێ و زیکر ئێوارە خەڵک لە "ماڵی پیر" کۆ دەبنەوە، ئەو شەوەی کە خەڵک دەبن بە میوانی ماڵی پیر و لێی دادەنیشن پێی دەڵێن: "شەوی نیشتێ" واتە شەوی دانیشتن. هەر لە کۆنەوە خەڵک ئەو شەوە لە ماڵی پیردا کۆ دەبنەوە و پاش خواردنی "چێشتی پیرۆز" دەست دەکرێت بە زیکر و گۆرانی عیرفانی و شێخانە و وتاری ئایینی. لە کۆتایی دانیشتنی ئەو شەوەدا، یادگارەکانی پیر لە سندووقی تایبەتدا دەر دێنن کە بریتین لە: ژێرەکڵاش، تەسبێح، مۆمگری بەردین. پاش ئەوەی خەڵک ئەم یادگارانەی پیرشالیاریان تەواف کرد، دەگەڕێندرێنەوە بۆ ناو سندووقی تایبەت.
٨- تربێ
"تربێ" ڕێوڕەسمێکە حەوتوویەک دوای "زەماوەندی پیرشالیار" لە ڕۆژی پێنجشەممە بەڕێوە دەچێت. بەرەبەیانی ئەو ڕۆژە هەورامییەکان بەرەو مەزارگەی پیرەکانی دەوروپشتی هەورامان دەچن و دواتر هەموو بە تێکڕا دەگەڕێنەوە بۆ سەر مەزاری "پیرشالیار" کە بە "پیری پیران" بەناوبانگە و دەست دەکەن بە نزا و دۆعا و پاڕانەوە. لە کۆتایی ئەم ڕێوڕەسمەدا خواردنێکی پیرۆز لە نێو خەڵکەکەدا دابەش دەکرێت و دەخورێت کە خۆیان پێی دەڵێن "گێتە مەژگی" کە جۆرێک کولێرە و نانە.
