باشوور و عراق (١)
ڤە ڤەفەرمی ناسنن باشوور کوردستان جوور دەڤەرێکی کوردی و یەتنەو دمای ڕووشنڤیرەل و کەسایەتییەل دیاری کورد ئەژ ئستانبوڵەو ڤەرەو شارەل خوەیۆن دە دەهەی ١٩٢٠ (دمای قەدەغەکردن زۆن و فەرهەرنگ کوردی دە تورکیه)، تئاتر ڤە چەشنەی کوردی ناڤەندی (سورانی) بەستێن گونجاوێ ئەودی کرد تا دەو بەستێنە گەشە بکەرێ. ڤە ڤتەی ئەحمەد خواجە، "کۆمەڵەی لاوانی کورد" ک دە ساڵ ١٩٢١ دە شار هەولێر دامەرزیایی، دە هەمان ساڵ تئار "سەڵاحەددین ئەیووبی" ڤەسەر نمایش برد (Pirbal, 2001: 70). ئێ شانۆگەرییە ک ڤەرگرتە ئەژ "تەڵسم" بەرهەم واڵتر ئسکات (١٨٢٥) بی، ڤە قەڵەم نەجیب ئەلحەداد لوبنانی نیسریایی و ئەژلایەن دانیاڵ قەساب (١٩١٣-٢٠٠٠) نیگارکێش ناودار یەهوودی خەڵک هەولێر دەرهێنەری کریا ک ڤەگەرد نیگارەل و دیزاین ستەیج خوویێ دە چەند شانۆگەری تئاتر تریش بەشدار بوویی (Pirbal, 2006: 96–7). دە کوردستان، جوور شوونەل تر ڕووژهەڵات‌نامین، ڤێ‌دچوو کەمایەتییەل غەیرە موسڵمان ڕۆڵ گرینگێ دە قوناغەل سەرەتایین تئاتر داشتنە. یەکێ ئەژ نموونەل بەشداری‌کردنۆن، ئەکتری بەین ڕەگەزییە ک ڤە مدوو ئەنگ و گەنی کوومەڵایەتی دە دەور ئەکتری ژنۆنە گەن دەردکەفت. نموویەیێ سەرەتایی ئەژ ئەکترەل غەیرە موسڵمان ک ڕۆڵەل ژن دگەردەنن، بەرهەم ساڵ ١٩٣٠، نمایش سەڵاحەددین دە هەولێرە (Pirbal, 2001: 73).
ڤینەی ١: ئەحمەد خواجە
ڤینەی ٢: دانیاڵ قەساب
دە سڵێمانی بی ک جمشت تئاتر بەتایبەت دە ئەنجام تەقەلای ماموستال دەرسخوەنگا زەبر فرەترێ ڤەدەس‌ئەورد. ئێ کۆمەڵەل پیال لاڤ ڤە شێڤەی سەرەکی ڤەختێ ک دە دامەرزاوەل پەرڤەردەیی دە بەغدا یا مووسڵ ناونڤیسی کردن و دە ئوورە چینە نەو تئار و ئەکتری، ڤەگەرد نمایش و دراما ڕی‌ڤەڕی بین. دە درێژەی دەهەی ١٩٢٠، ئێ ماموستا/دەرهێنەرلە نمایشەلێ دە دەرسخوەنگال نمایش دکردن و ڤەگەرد خوەنەکارەل خوەیۆن دە نەوۆن ڕۆڵ دگەردەنن و ڤە شێڤەی سەرەکیش جوور ڕێگەیێ بی ڤەر کووکردن سەرمایە ڤەر دەرسخوەنگالۆن و خوەنەکارل بنەماڵەل کەم‌دەرامەدیش ئەژەی کەڵک ڤەردگرتن. شانۆنامەلۆن ک ئەڵخوەگر علم و جەهل (١٩٢٦) و نیرۆن (١٩٢٧) بی، فرەتر ڤەرگرتەلێ ئەژ شانۆنامەل عەرەبی بین.
دڵداری و پەیمان‌پەروەری (١٩٣٣)، نڤیسەی شاعر، هاوڕێ (١٩١٥-١٩٧٩)، یەکێ ئەژ یەکەم تەقەلال نڤیسەنن شانۆگەری نڤیسکارێ کورد دە باشوورە. دە ساڵ ١٩٣٤ پیرەمێرد (١٨٦٧-١٩٥٠) ک دیارترین کەسایەتی ئەدەبی ئەو سەردەمەی باشوور کوردستان بی، سەرەتاییترین شانۆنامەی ڤەچاپ‌کریای کوردی ڤە ناو مەم و زین نیسەن. ئێ شانۆگەرییە ل دە ساڵ ١٩٣٥ ئەژلایەن زانستخوازەل "کۆمەڵەی زانستی کوردان"ەو نمایش کرا، دەسستپێکێ ڤەر شانۆی جیاواز کوردیێ دە شار سڵێمانی بی. پیرەمێرد بەردەڤام ئەژ فۆڵکلۆر و دیرووک ناوچە کەڵک دگرت و جوور مادەیێ ڤەر شانۆوەل دمایینی، مەحموود ئاقای شێوەکەڵ (١٩٣٦) و شەریف حەمەوەند (١٩٣٦) کەڵک گرت.
ڤینەی ٣: پیرەمێر
دە کوتاییەل دەهەی ١٩٤٠، کۆمۆنیسم و ناسیۆنالیزم جوور کاریگەرییەل ئایدیۆلۆژیای باڵادەست دە شانۆی کوردی سەر ئەڵدان. ئەندامەل حزبەل سیاسی شانۆ جوور ئامراز گرینگێ ڤەر بڵاوکردن ڤیروکەل حزبی خوەیۆن دڤینین و هێ ڤەخاتر ئێ مدووە هاندەری و پاڵپشتی ئەژ نمایشەل شانۆیی دکرد و تەنانەت دەستدکردنە دەهێنانی و بەشداری دەی بوارە. فرینەی ئەو نمایشەلێ ک ئێ چاڵاکڤانلە نمایشۆن دکردن، پەیام سیاسی و شووڕشگێڕانە داشتن. "کاوەی ئاسنگەر" یەکێ ئەژ نموونەل دڵخواز ئێ چاڵاکڤانلە بی.ئێ مەتەڵە ڤە بەردەڤامیەو دە جەشنەل نەوڕووزی کۆیە دە دەهەی ١٩٤٠ دگەردەنیا (بڤینن Hamadbag, 2007). دە ساڵ ١٩٤١، ئێ شانۆنامە ئەژلایەن شاعرەل عوسمان ئاونی (١٩١٤-١٩٩٢) و ڕووسەم هوازی (١٩١٣-١٩٩٩) ک ئەندام "تیپی شانۆی مللیی کۆیە" بین، یەتە نڤیسیاین. ئێ گرووهە ک ڤە فەرمی دە ساڵ ١٩٥٢ پێکیەت، ڤەر نمایشەل دە کازینۆیێ تەمرین و هێ دەورە نمایشۆن کردن و ڤەخاتر یەیش دە کوردستان ڤە ناو "تیپی شانۆی لاوانی گازینۆی سەعیدی مەلا ئەحمەد" ناسریایین (Hamadbag, 2007).
ڤینەی ٤: عەبدوڵڵا گوران
جەشنەل نەوڕووز ١٩٤٨ ئەژ مفەسەڵترین جەشنەل بی، ڤەریە ک کۆمۆنیستەل (حزب التحارر الوطنی) و حزب دموکرات کوردستان (KDP) هەردوو چەند بەرنامە جوور نمایشەل شانۆیی "کاوەی ئاسنگەر" بەرنامەڕیزژی کردوویین ک ئەژلایەن هەردوو حزبەو نمایش کریان (Pirbal, 2001: 88–9). شمارەی فرەیێ ئەژ مهمۆنەل ئەژ سەرتاسەر باشوور کوردستان دەی ڕیدایلە ک دە کۆیە بین کردن، ئەژئانە شاعر عەبدوڵڵا گۆران، ک ئۆپراکەی ڤەناو "گوڵی خوێناوی" ئەژلایەن خوەنەکارەل کۆیە نمایش کریا. یەکێ ئەژ ئەو خوەنەکارەل، جەلاڵ تاڵەبانی (١٩٣٣-٢٠١٧)، ک دماتر بی ڤە سەرکردەی ڕاپەڕین کورد و سەروک کۆمار عراق، ڕۆڵ کوڕ کاوە دە بەرهەم "کاوەی ئاسنگەر" حزب دموکرات کوردستان گەردەن (Hamadbag, 2007: 34).
ڤینەی ٥: جەلاڵ تاڵەبانی
دەوڵەت دمای ئژناسین توانایی ئی هونەرە ڤەر بانگەشە‌کردن بیروکە و هەست وێرانکەرانە، زی‌زی تئاتر سەرکوت کرد. دە مانگ مەی ١٩٤٨ ڤەر یەکەمجار نمایش شانۆی کوردی ڕاگیریا و بەشداربییەل ئەژلایەن ئازەل حکومەتیەو دەستڤەسەرکریان. شانۆنامەکە ڤە ناو "تێکۆشانی ڕەنجبەران" داستان کوومەڵێ ئەژ مەردم چین کارگر دەشێ ک ڤە دژ دەسەڵات پاشایی سەر ئەڵدان (Barzanji, 2007: 61). سەرکوت دەوڵەتی نەتۆنست ڕیگری ئەژ پێڤەند تئاتر ئەگەرد سیاسەتمەدارەل بکەرێ و تەوەر نادادپەرڤەری کوومەڵایەتی بی ڤە زەنجیرەیێ ک دە شانۆنامەل تریش دە دەهەی ١٩٥٠ جوور "کلۆلان" (١٩٥٢)، "برووسکە و شرین" (١٩٥٤) و "عەلی ئەفەندی" (١٩٥٨) بەردەڤام بی. دە کۆیە، "تیپی شانپی میللیی کۆیە" ڕاپەڕینێ ڤە دژ ئەڵبژاردن پەرلەمان عراق دە ژانڤیەی ١٩٥٣ ئەنجام دا (Hamadbag, 2007: 37).
دە دەهەی ١٩٥٠، شمارەی فرەیێ ئەژ شانۆنامەل ئەوروپایی ک ئەڵگەدانیایینە سەر زۆن عەرەبی، دە سەر نمایش و ئتاتر کوردی کاریگەری خوەیۆن نان. ئێ شانۆنامەلە ک فرەترۆن تەنزەل کوومەڵایەتی بین، بریتی بین ئەژ "جەنابی موفەتش" (١٩٥٤) و "ئۆتەیل" (١٩٥٦) بەرهەم نیکۆلای گۆگۆڵ، "بازەرگانی ڤینیسیا" (١٩٥٦) بەرهەم شکسپیر و "پیسکەی تەرپیر" (١٩٥٦) بەرهەم مۆلیێر. دەستیەت و داهات ئێ نمایشلە و نمایشەل تر، جوور هەمیشە، دە بەین خوەنەکارەل بنەماڵەل کەمدەستیەت و کەمداهات بەش‌دکریا.
……………………………………..
دیرۆکی شانۆی کوردی – بەشی سێیەم - باشوور و عێراق (١)
لەگەڵ بەفەرمی‌ناسینی باشووری کوردستان وەکوو دەڤەرێکی کوردی و گەڕانەوەی ڕووناکبیر و کەسایەتییە بەنێوبانگە کوردەکان لە ئەستەنبۆلەوە بۆ کوردستان لە دەیەکانی ١٩٢٠دا (پاش قەدەغەکردنی زمان و فەرهەنگی کوردی لە تورکیا)، شانۆی کوردی بە جەخت‌کردن لەسەر کوردیی ناوەندی (سۆرانی)، ببوو بە بەستێنگی گونجا بۆ گەشەسەندن و بەرەوپێشچوون. بەو شێوەیە کە ئەحمەدی خاجە باسی لێ دەکات، "کۆمەڵەی لاوانی کورد" کە لە ساڵی ١٩٢١دا لە شاری هەولێر دامەزرابوو، لە هەمان ساڵدا شانۆی "سەلاحەدین ئەیووبی"ی بردە سەر شانۆ (Pirbal, 2001: 70). ئەم شانۆگەرییە کە لە شانۆی "تەڵسم" لە بەرهەمەکانی واڵتر سکات (١٨٢٥) وەرگیرابوو، بە قەڵەمی نەجیب ئەلحەدادی لوبنانی دووبارەنووسی کرابوو و لە لایەن دانیال قەسابەوە (١٩١٣-٢٠٠٠) نیگارکێشی ناوداری کورد کە لە جوولەکەکانی هەولێر بوو، دەرهێنەری کرا؛ دانیال قەساب لەگەڵ نیگارەکان و دیزاینی سەرشانۆی شانۆی خوویێ و لە چەند شانۆگەریی دیکەشدا بەشدار ببوو (Pirbal, 2006: 96–7). لە کوردستاندا، وەکوو شوێنەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چاوەڕێ دەکرا کەمینە غەیرە موسڵمانەکان رۆڵینکی گرینگیان لە قۆناغە سەرەتاییەکانی شانۆدا هەبێت. یەکێک لە نموونەکانی بەشداری‌کردنیان، کایەکردن وەکوو ئەکتەرێکی نێوان‌ڕەگەزییە کە بە هۆی کێشە و لەیبێلە کۆمەڵایەتییەکانێک کە لەسەر ئەکتەرە ژنەکان بوو بە باشێ دەرنەکەوت. نموونەی سەرەتایی ئەکتەرە فەیرە موسڵمانەکان کە ڕۆڵی ژنیان کایە دەکرد، شانۆی سەلاحەدین بەرهەمی ساڵی ١٩٣٠ لە هەولێر بوو (Pirbal, 2001: 73).
لە سلێمانی بوو کە بزووتنەوەی شانۆ، بەتایبەت لە ئەنجامی هەوڵەکانی مامۆستا خوێندەوارەکان، زەبرێکی زۆرتری بەدەست هێنا. کاتێک ئەم کۆمەڵە پیاوە لاوە لە دامەزراوە پەروەردەییەکانی بەغا و مووسڵدا نێونووسییان دەکرد و لەوێ تێکەڵ بە شانۆ و ئەکتری بوون، لەگەڵ شانۆ و دراما ڕووبەڕوو بوونەوە.لە درێژەی دەیەی ١٩٢٠دا ئەم مامۆستا/دەرهێنەرانە هەوڵیان دەدا شانۆگەلێکی تایبەت بە خوێندەواربوون پێشکەش بکەن و خۆشیان لەگەڵ خوێندکارەکانییان وەکوو ئەکتەر ڕۆڵیان دەگێڕا، ئەم شێوازە لە چالاکیی هونەری کە ڕێگەیەک بوو بۆ کۆکردنەوەی پارە و سەرمایە شێوازێک بوو بۆ یارمەتیدانەوەی خوێندکارانی بنەماڵە کەمدەستەکان. شانۆنامەکان، واتە عیلم و جەهل (١٩٢٦) و نیرۆن (١٩٢٧)، زۆرتر لە شانۆنامە عەرەبییەکان وەرگیرابوون.
دڵداری و پەیمان‌پەروەری (١٩٣٣)، نووسینی شاعیر هاوڕێ (١٩١٥-١٩٧٩)، لە یەکەم هەوڵەکانی نووسینی شانۆی کوردی لە باشووری کوردستان بوو. لە ساڵی ١٩٣٤دا پیرەمێرد (١٨٦٧-١٩٥٠) کە بەنێوبانگترین کەسایەتیی ئەدەبیی ئەو سەردەمەی باشووری کوردستان بوو، یەکەم شانۆنامەی لەچاپ‌دراوی کوردی واتە مەم و زینی نووسی. ئەم شانۆنامەیە لە ساڵی ١٩٣٥دا لە لایەن خوێندکارانی "کۆمەڵەی زانستی کوردستان"ەوە ڕۆیشتە سەر شانۆ و ئەمە دەستپێکی شانۆی جیاوازی کوردی لە شاری سلێمانی بوو. پیرەمێرد بەردەوام لە فولکلۆر و دیرۆکە ناوچەکە کەڵکە وەردەگرت و ئەمە بنەمایەک بوو بۆ شانۆنامەکانی دیکەی وەکوو مەحموود ئاغای شێوەکەڵ (١٩٣٦) و شەریف حەمەوەند (١٩٣٦).
لە کۆتاکانی دەیەی ١٩٤٠دا، کۆمۆنیزم و ناسیۆناڵیزم وەکوو کاریگەرییەکانی ئادیۆلۆجیا باڵادەستەکان لە شانۆی کوردی سەریان هەڵدا. بۆ ئەندامانی حزبە سیاسییەکان شانۆ وەکوو ئامرازێکی گرنگ بوو بۆ بڵاوکردنەوەی بیرۆکە حزبییەکان و هەر بەم بۆنەوە هاندەر و پاڵپشتی شانۆیەکانیان دەکرد و تەنانەت دەستیان کرد بە داهێنان و بەشداری لە شانۆ و شانۆنامەنووسین. زۆربەی ئەو شانۆیانەی کە پیشکەش دەکران هەڵگری پەیامێکی سیاسی و شۆڕشگێڕانە بوون. "کاوەی ئاسنگەر" یەکێک لە نموونە دڵخوازەکانی ئەم چالاکوانانە بوو. ئەم چیرۆکە بە بەردەوامی لە جەژنە نەورۆزەکانی کۆیە لە دەیەی ١٩٤٠دا دەڕۆیشتە سەر شانۆ (ببینن Hamadbag, 2007). لە ساڵی ١٩٤١دا ئەم شانۆنامەیە لە لایەن شاعیرەکانێک وەک عوسمان عەونی (١٩١٤-١٩٩٢) و ڕووسەم هوازی (١٩١٣-١٩٩٩)ەوە کە ئەندامی "تیپی شانۆی مللیی کۆیە" بوون نووسرا. ئەم تیپە کە بە فەرمی لە ساڵی ١٩٥٢ پێک هات، لە کازینۆیەک ڕاهاتن و مەخشی شانۆیان دەکرد و هەر لەوێش شانۆیەکانیان پێشکەش دەکرد؛ هەر بەم بۆنەوە بە "تیپی شانۆی لاوانی گازینۆی سەعیدی مەلا ئەحمەد" ناسراوبوون (Hamadbag, 2007).
جەژنە نەورۆزەکانی ساڵی ١٩٤٨ لە گەرم‌وگۆڕترین جەژنە نەورۆزەکان بوون، ئەوەش بە هۆی ئەوەی کە کۆمۆنیستەکان (حزب التحارر الوطنی) و حزبی دموکراتی کوردستان (KDP) چەندین بەرنامەی تایبەت وەکوو شانۆی "کاوەی ئاسنگەر"یان دارشتبوو و لە لایەن هەر دوو حزبەوە پێشکەش کرا (Pirbal, 2001: 88–9). ژمارەیەکی زۆری بەشداربووانی ئەم جەژنانە لە سەرانسەری باشووری کوردستانە هاتبوون بۆ کۆیە، یەکێک لەوانە شاعیر عەبدوڵڵا گۆران بوو کە ئۆپێرایەکی ئەو بە نێوی "گوڵی خوێناوی" لە لایەن خوێنداکرانی کۆیەوە پێشکەش کرا. یەکێک لەو خوێندکارانە جەلال تاڵەبانی (١٩٣٣-٢٠١٧) بوو کە دواتر ببوو بە سەرکردەی ڕاپەڕینی کورد و سەرۆک کۆماری عیراق. لەو شانۆنامەیە جەلال تاڵەبانی ڕۆڵی کوڕی کاوەی ئاسنگەر لە بەرهەمی "کاوەی ئاسنگەر"ی دەگێڕا کە لە لایەن حزبی دموکراتی کوردستانەوە ئامادە کرابوو (Hamadbag, 2007: 34).
دەوڵەتی ئەو سەردەمە دوای ئەوی بۆی دەرکەوت ئەم هونەرە چ تواناییگەلێکی هەیە و بەنگەشە بۆ بیرۆکە و هەستێکی ڕادیکاڵ دەکات، ئازا دەستی کرد بە سەرکوتکردنی شانۆ و شانۆگەری. لە مانگی مەیی ١٩٤٨دا، بۆ یەکەم جار نمایشی شانۆیەکی کوردی ڕاگیرا و بەشداربووانی شانۆیەکە لە لایەن هێزە حکوومەتییەکانەوە دەستبەسەر کران. ئەم شانۆنامەیە لە ژێر نێوی "تێکۆشانی ڕەنجبەران" گێڕانەوەی چیرۆکی کۆمەڵێک لە خەڵکی چینی کاریگەر بوو کە دژ بە دەسەڵاتی پاشا ڕاوەستابوون (Barzanji, 2007: 61). سەرکوتی دەوڵەتی نەبوو بە بەرگری بەردەوامبوونی پەیوەندیی نێوان شانۆ و سیاسەتوانەکان؛ نادادپەروەریی کۆمەڵایەتی ببوو بە ناوەڕۆکی زنجیرە شانۆنامەیەکی دیکە کە لە دەیەی ١٩٥٠ برانە سەر چانۆ، شانۆگەلێک وەکوو "کلۆلان" (١٩٥٢)، "برووسکە و شرین" (١٩٥٤) و "عەلی ئەفەندی" (١٩٥٨). لە کۆیە و لە ژانڤییەی ١٩٦٣دا "تیپی شانۆی میللیی کۆیە"، راپەڕینێکی دژ بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوە برد (Hamadbag, 2007: 37).
لە دەیەی ١٩٥٠ ئەژمارێکی زۆری شانۆنامە ئەورووپییەکان وەر گێڕاون بۆ سەر زمانی عەرەبی و لەسەر شانۆی کوردی کاریگەرییان هەبوو. ئەم شانۆنامانە زۆربەیان نوکتە و گاڵتەگەلێکی کۆمەڵایەتی بوون و بریتی بوون لە "جەنابی موفەتش" (١٩٥٤) و "ئۆتەیل" (١٩٥٦) بەرهەمی نیکۆلای گۆگۆڵ، "بازەرگانی ڤینیسیا" (١٩٥٦) بەرهەمی شکسپیێر و "پیسکەی تەرپیر" (١٩٥٦) بەرهەمی مۆلیێر. داهات و دەسکەوتەکانی ئەم شانۆ و نمایشانە وەکوو هەمیشە، لە نێوان خوێندکارانی بنەماڵە کەمدەست و کەمداهاتەکان دابەش دەکرا.
