Hevkariya helbest û felsefê

Hevkariya helbest û felsefê - Beşa 4em

18 Sibat 13:39

Ziman û Wêje

Kamran Simo Hedilî

Di Afirandinê De Tiştên Feylezof Dihizirin Helbestvan Dijîn

Tiştên afirînerên mezin li jiyanê dihêlin ji dengê wan pirtir, raman, nêrîn û xwe ragirtina wan a li pêşberî afirandinê ye. Hin ji wan helbestvan û feylezofan berî me, bi hezaran salan mirine û me qet dengê wan nebihîstiye. Lê em bi dilxweşî afirandinên wan dixwînin û wana di berhemên xwe de bi bîr tînin.

Helbestvan bi bawerî nêzîkî nivîsandina helbestê dibin. Helbestên xwe wer li ser bingehên saxlem û bi peyvên hilbijartî dihûnin da helbestên wan bi hezarên salan werin xwendin. Em baş dizanin, helbest ne tenê di nebûnê de kombûna dengên xweş in. Di hebûna afirandinê de rêkûpêkkirina raman, hest û nêrînên pêşerojê ne.

Ji ber vê teybetmendiya helbestê ye, Helbestvanê Fransî Charles Baudelaie (Bodler) dibêje; ‘‘helbest felsefeye.’’

Ev gotina Bodler tê wateya helbest felsefeya jiyanê ye, ne dengên bêwate û vala yên bi tenê li guhan xweş têne. Berî her tiştî, armanca gotina helbestê hişyarkirina hest û ramanên xwendevanan e. Ev bi serê xwe felsefeya perwerdê ye û ji felsefê ne dûr e.

Heke mirov bi çavên felsefî helbest bixwîne û binirxîne, mirovê gelek motîvên felsefê di helbestê de bibîne. Mînak helbestvan pirsgirêkên di hebûna mirov de heyîn, rewşên derûnî yên cuda, têkiliyên mirovan û xweza yê, aloziyên di navbera mirovan de derdikevine pêş, dikine mijarên helbestên xwe. Lê tê zanîn feylezof jî van motîvan dikine mijarên felsefeya xwe.

Têkiliyên helbest û felsefê ji destpêka dîroka hizirkirina mirovan ve, destpêkiriye û heta roja me hatine.

Bi vê têkiliya nêzîk û dîrokî re jî, hin feylezofan xwe dûrî helbest girtin. Helbestvanên felsefê ji helbestên xwe dûr digirin jî ne kêm in. Lê bi piranî yên dîwarên qalin nexistine navbera felsefê û helbestê derdikevine pêşberî me. Bê çawa feylezof cihê helbestê di felsefê de dibînin û wê bi cih dikin. Her wisa helbestvan jî di helbestê de cihê ji felsefê re dibinin û helbestên xwe bi motîvên felsefî dihûnin.

Di warê afirandinê de tiştên feylezof dihizirin, helbestvan dijîn. Tiştên helbestvan dijîn feylezof di kûrahiya bîra ramanê de dihizirin. Feylezof, helbestvanên bihizir digihine (pergalê) rêkûpêkiyê ne. Helbestvan jî, feylezofên bi kiryarê ji rêkûpêkiya jiyanê dibuhûrin ne. Feylezof bi pîvan dihizirin û hizirên xwe di nav rêkûpêkiyekê de di mijarê de bi cih dikin. Lê helbestvan xweşik dihizirin, xweş dipeyivin û afirînerên xweşik dibêjin in.

Bi gotineke din, feylezof yekser dikevin nav mijarê û mijarên xwe şîrove dikin. Bi derbirîneke rasterast bi hêza xeyalê û ramanê felsefa xwe çêdikin. Feylezof ji bona gotina xwe bide pejirandin bi dehan mînakan didin. Li derdora mijarê digerin, dixwazin wê bidin peyitandin. Li beşê berê min got, xwendevan li gotinên feylezofan dinêrin û dixwazin bizanibin feylezofan çi gotine. Lê li ya helbestvanan bê çawa gotine dinêrin. Ji ber wê xwendevan li gorî derûniya xwe ya wê kêliya helbestê dixwînin şirove dikin û weke dihizirin têdigihin. Ji ber helbestvan, hin caran xwe berdide nav coşa herika hestan. Hin caran li nav kûrahiya ramanê xwe winda dikin û ji qolincên ser û dil helbestên wan dizên mîna teqîna volqanê ji dûr ve rengê wan têne dîtin.

Cihên helbest dertê pêş, bi piranî bizava rojane ya kesên civat ji wan pêk tê ye. Pesinê Ezdanan, yê pêşengên olî, reveberên siyasî û civakî, hesreta aşiq û maşûqan, teswîra deşt, çiyan, xemgînî, şadî, seyrangeh, derya, keriyên ajelan, refên firindan, birûsk, dengên ewran, baran, berf û xunava li ser lêvên kulîlkan e. Ev ji felsefê pirtir bi helbestê têne ziman. Ji van nav û sembolan re lêkolîneke dûr û dirêj divê ji bona bikaranîna wan di gotinê de wate bibînin. Helbestvan xwe berdidin nav herika coşa bûyeran û bi wê coş û kelecanê bûyeran tînin ziman.

Li hin cihan helbestvan bi ramanê xwe berdidin bîra feylezofan û di bîrê de li çirûska mirovahiyê rizgar bikin digerin. Ji bona vê yekê mirov nikare bêje, helbest ji felsefê gelekî cuda ye, an jî felsefe bi xwe ye. Lê mirov dikare bêje, du hevkarên hev yên jiyanê yên baş in û hevûdu temam dikin.

Girîngiya teybetmendiya helbesta xwedî felsefe ya herî girîng ew e, mirov di navenda wê de cih digire. Hewes, daxwaz û armancên mirov tîne ziman. Li dijî astengkirinên li pêş, pêşveçûna mirovahiyê rexnegir û serhildêr e.

Di dîtina min de, helbestên bê felsefe weke mankênên (bûkên lastîkî) di vîtrînên reklaman de bê giyan in. Mankênên lastîkî çi qasî xweşik bin jî, nabin weke mankênên zindî. Helbest jî çi qasî bi gotinên lihevhatî werin avakirin û wêneyên xweşik di wan de hebin jî, heke felsefeya jiyanê di wan de nebe wisa bê giyan in.

Kesên mijûlî nivîsandina helbestê ne û xwe helbestvan dibînin, bizanîn raman û nêrînên xwe yên jiyanê tînin ziman. Bi qolincên mêjî û bi jenîna dilê xwe helbestê li nav herika dîrokê diherikînin. Helbestên xwe bi kelecana hestan û bi têgihîştina serdema xwe dinivîsin. Helbestvanên bi wê têgihîştin û baweriyê helbestê dinivîsin, sedên salan di ser nivîsandina helbestên wan re derbas bibin jî, dê xwendevanên xwe bibînin. Ew helbestvan bi xwe helbestên xwe li ser baskên ewran siwar dikin û li welatên nenas digerînin. Ew helbestên xwe dikin qasidê belavkirina rêkûpêkiya jiyanê û dilxweşiyê. Helbestvanên welê dinivîsin, dikin xwendevanên helbestê ji kaniyên nû ava zelal vexwin û kulîlkên nû dipişkivin bêhn bikin. Yên welê dinivîsin, dikin xwendevanên wan bi her xwendina helbestê re, tiştekî nû bihizirin. Bi pêşkêşkirina helbestê re felsefeya xwe ya jiyanê jî pêşkêşî xwendevanan dikin.

Hest û ramanên xwe bi hostatî di nav tevna helbestê de dihûnin û digihine felsefeya helbestvaniya xwe.

Pêşî xwe ji zincîrên koletî û dîlîtiya zihîn rizgar dikin, piştre helbestên xwe dinivîsin. Hemû dîwarên li ber pêş ve çûna mirovahiyê dibin asten, çi olî bin, çi îdolojîkî bin, çi yên sîstemên heyî bin, rakirina wan ji xwe re dikin armanc. Bi xirakirina dîwaran, ramanê ji têgîneke bêgiyan û mirî derdixin û dikin amûra pêşxistina jiyanê. Hest û ramanên xwe bi vê felsefê dihûnin û pêşkêşî xwendevanên xwe dikin.

KURDŞOP

448 Dîtin

+964 751 430 3262

+964 751 460 9262

[email protected]