Hevkariya helbest û felsefê

Hevkariya helbest û felsefê - Beşa 3yem

17 Sibat 16:54

Kamran Simo Hedilî

Victor Hugo dibêje; “Felsefe mîkroskopa ramanê ye.”

Feylezof bi wê mîkroskopê ramanên xwe dibîne û dihûne. Bi gelek mînakên cuda her li peyitandina rastiya ramanên xwe digerin. Helbestvan jî bi wê mîkroskopê hest û ramanên xwe di nav hev de dihûnin û piştre pêşkêşî xwendevanan dikin. Heke carinan hest di helbestên wan de li pêş were dîtin jî, ramanên wan piştre tên. Helbestvan ji kûrahiya hestan û ji bilindiya ramanan helbestên xwe bi xweşik kirina ziman dinivîsin. Ji bona helbestvanan, raman ne tiştekî pûç û mirî ye. Raman û nêrînên helbestvanan hestên wan tînine coşê û bi wê coşa hestan helbestên xwe dinivisînin. Helbestvan hest û ramanan ji kûrahiya nav xwe derdixin û di xeyalê de li jiyana bêdumahî û bextewar digerin.

Helbest hem berhema navenda zanîna helbestvanan e, hem berhema xeyalên we ye û bi hestên nazik tê gotin e. Yanî helbest hem kakilka zanînê ye, hem qalikê wê ye. Ji ber wê ye tê gotin, ‘‘helbest bi gavekê li pêş felsefê dimeş e.’’

Di helbestê de ramana bêyî hest bi tena serê xwe dîn e û hesta bêyî ramanê bi tena serê xwe kor e. Helbestvan raman û hestan bi bilindiya jiyanê ve hişk girê didin û heta ji wan tê herduyan bi hev re pêşkêşî xwendevanan dikin. Helbestvanên mezin jiyana li nav hest û ramanan ji xwe re dikin war û li wî warî dijîn.

Ji bona helbestvanan, helbest ne tenê hûner e. Li nav herika jiyanê carinan weke çavneqandina yaran e. Carinan hevala siran e. Carinan bibîrnanîna kevnedostan e. Carinan cihê veşartina gazin û rondikên bi dizî ye. Carinan jî denge serhildana rizgarî û azadiyê ye.

Bi hizir û ramanên Feylezofî, bi hest û xeyalên helbestvanî helbestên xwe dihûnin. Di helbestên xwe de cih didin her duyan jî, ne dilê hestan dihêlin û ne yê ramanê. Ev dike, helbestên wan, ne sînorên dewletan, ne parzemînên cîhanê yên cuda, ne astengkirina ol û îdeolojiyan, nikarin rê li navberî wan û xwendevanan bigirin.

Helbestvan jî mîna Feylezofan afirînerên pêşerojê ne û mafê wan e, raboriyê rexne bikin. Mirov her tiştî deyne aliyekî, helbestvan jî temaşevanên dema xwe û yên vê jiyanê ne. Temaşevan qet nebe, leyîstike lê dinêrin ecibandin, an ne ecibandina leyîstikê mafên wan e. Dibe leyîstik li xweşa wan biçe an neçe. Dikarin bikin niçe niç û ofe of, an jî ji bona kêfxweşiya xwe nîşan bidin li ser piyan çepikan lêxin û biqîrin. An ji bona leyîstikvan baş neleyîstine pirsan ji wan bikin û rexneyên xwe bînin ziman. Ev rexne û dadgerî jî mafê wan e.

Tê zanîn, pirskirin karê feylezofan e. Ew bi pirsan dixwazin bigihên armancê. Felsefa xwe li ser bingehê pirsan ava dikin. Lê helbestvan jî, mîna feylezofan pirsan dikin û dixwazin bersiva pêşerojê bidin. Ez kî me? Ez çi dikim? Di cîhanê de cihê min çi ye? Erka min çi ye? Ji bona çi têgihîştina me têra têgihîştina gerdûnê nake? Çima temenê mirov wisa kurt e? Di vî temenê kurt de mirov çi ji hev dixwazin? Çima di nav aştiyê de nikarin bijîn? Û weke van pirsan gelek pirsên din ji xwe dikin. Helbestvan û feylezof li nav pirsan digerin û dixwazin bersivekê bibînin. Li xwe dinêrin û li civata bêxem dinêrin. Him pirs û bersivên xwe tînin ziman û him ji civata bêxem re dibêjin: “Serkaniya nexweşiyan di van pirsan de ye, hûn jî bi min re li wan bigerin.” Carinan pirs û bersivên helbestvan nayên fêhmkirin. Ji bona him bi dengê bilind dipirsin û him ser pirs û bersivên xwe dinixumînin. Heta ji wan tê bi sembolan tiştên dixwazin bêjin, tînin ziman. Helbestvan û feylezofê Romayî Tîtus Lucretius Carus berî vêga bi du hezar û sed salî ji bona têkiliyên felsefê û helbestê wisa dibêje; “Felsefe şerê Tîtanan e, (Ehrîman e) helbest jî, di afirandinê de bi Ezdanan re di pêşbirkê de ye.”

Li nav meşa mirovahiyê, felsefe û helbest bûne navên hezkirina pêşveçûnê û hunerê fêrbûna zanînên nû. Ji bona zanîna hezkirinê, pêwîstî bi hizir û ramanê heye û ew jî bi karanîna hest û hiş dibin.

Ji ber felsefeya helbestê qêrêna hatina bêdemî ya li dijî demê ye û bi wêrekî ji bêmirinê bawerî ye. Helbestvan, helbestê û felsefeya jiyanê ji xwe re dikin baxçeyê deriyê wî ji ber xwe ve ji wan re vedibe. Tîrêjên ronahiyê ji wî baxçeyê jiyanê dirêjî hest û hizirên helbestvanan dibe. Kêliya çirûskên pêşxistina mirovahiyê di nava xwe de hîs dikin, dest bi hûnandina helbestê dikin ji bona nîşanî hevçerxên xwe û yên li pey wan tên bikin. Li ber pencereya ronahiyê rûdinin, li jiyanê dinêrin, sitranan disitrên, diqîrin, digirîn, dikenin, deng, hest û ramanên xwe dikin nav tirs û şadiyên çaxên xwe. Ji ber dizanin, ji baxçeyê jiyana wan û wê de hin kesên hunerhez û zanînhez dê li wan guhdar bikin. Ev dibê di serdema jiyana wan de bibê, an ev yek paşî hezar salî bibê. Lê tiştê xweş ew e, dema helbestvan dibêjin; “ez jî heme, an jî ez hebûm” û zanibin vê bêjin. Li dervî vê rê, riyeke din a karibe bêjin, ez heme an ez jî hebûm nîn e.

Ev rêzika helbesta helbestvanê Grêkî Yannîs Rîtsos her tiştî aşkere dibêje; “Ji helbestê, ji evînê û ji mirinê bawer dikim, ji ber vê yekê ji bêmirinê jî bawer dikim. Rêzikê dinivîsim, cîhanê dinivîsim û dibêjim, ez heme, dinya heye...”

KURDŞOP

247 Dîtin

+964 751 430 3262

+964 751 460 9262

[email protected]