Bêhzad Qadirî

Newroz di Kurdistanê de tevî wê ku cejneke taybet e û xwedî dîrokeke kevnar e, di heman demê de wek cejneke neteweyî jî tê hesibandin ku li hemû beş, bajar û navçeyên Kurdistanê tê pîrozkirin. Yek ji xalên hevbeş di nav piraniya herêmên Kurdistanê de pêxistina agirê Newrozê û dîlana Kurdî li dora van agiran e. Her çende niha di cîhanê de çendîn netewe Newrozê pîroz dikin, lê dîroknas û mamostayê zanîngehê “Dr. Mewlûd Îbrahîm” bi çend belgeyên dîrokî û çandî îsbat kiriye ku Newroz di nav Kurdan de serî hildaye û nêzî 12 hezar sal e ku Newroz heye û tê pîrozkirin.

Dr. Mewlûd Îbrahîm Newrozê vedigerîne bo bajarê “Dêrînko” ku temenê wê 12 hezar sal beriya Zayînê ye û di vê derbarê de dibêje: “Dêrînko, bajarkî binerdî ye ku heş qad li ser hev e û dikeve Bakurê Kurdistanê… Ev bajare ji “Herem”ên Mîsrê jî girîngtir e, çimkî dîroka “Hereman” vedigere bo 3500-40000 sal beriya niha, lê dîroka bajarê Dêrînko bo 12 hezar sal beriya niha vedigere.” Eva bi xwe Newrozê bo Kurdistanê vedigerîne.

Di vê gotarê de ez naxwazim behsa dîrok û serhildana Newrozê li Kurdistanê û herwisa hewla netewên dinê bo tomarkirina Newrozê li ser xwe bikim, belkî ez dixwazim behsa dengvedana Newrozê di wêjeya Kurdî de bikim. Newroz wek cejna nûbûn û azadiyê di wêjeya Kurdî de û li cem helbestvan û nivîskarên Kurd, hertim girîngiya xwe hebûye. Helbestvan û nivîskarên Kurd di helbest û nivîsên xwe de Newroz wek bedewiyek, dergeheke azadiyê û sembola rizgariya netewî bi kar anîne. Ev mijare jî vedigere bo girêdana înkarkirî ya Kurd û Kurdistanê bi Newrozê re.

Newroz di helbesta “Beharname”ya Feqê Qadirî Hemewend de

Feqê Qadirî Hemewend (1830- 1880), kurê Resûl ê kurê Ciwamêr li tayfeya Çelebî û eşîreya Hemewend e ku sala 1830an li “Baziyan” (ser bi Silêmanî) ji dayîk bûye. Navbirî di helbestekê de bi navê “Beharname” wiha wesfa Newrozê dike (ji ber nebûna derfetê, bo her helbestvanekê em ê tenê çend beytekê ji helbestên wan danên).

Azîz newbehar azîz newbehar /  îhya bî ne feyz azîz newbehar

Menqûş bî firûş zemîn ne sed tar /  zatiş ce sîfat newroz bî îzhar

Nîlî da sefhey çetir exzerî /  zêwer kerd zemîn şems xawerî

Newroz di helbesta “Newrozî Kurdî” ya Cemîl Rencber de

Cemîl Rencber (1948-1980) di sala 1948an de li Hewlêrê ji dayîk bûye. Navbirî di temenê 18 saliya xwe de dest bi nivîsandina helbestê kiriye û piraniya helbestên wî bê forme û nû ne. Helbestek wî ya bi navê “Newrozî Kurdî” heye ku tê de hest û ramanên nîştimanperwerane yên helbestvan bi awayekî xweş radixe ber çavan. Di beşeke vê helbestê de wiha hatiye:

Ta kilîlî serbestîman lay zordar bê

Rizgar nabîn

Ta çewsêner le nêw xoman weku har bê

Bextiyar nabîn

Saba newroz çiray bîrman helgîrsênê

Dujimin be gel binasênê

Çewsênere û çewsawekan cya katewe

Alay yekyetî dilsozan heɫkatewe

Newroz di helbetsa “Newrozî” ya Celal Medhet Xoşnav de

Celal Medhet Xoşnav (1934-1998) di sala 1934 de li Şeqlava (ser bi Hewlêrê) ji dayîk bûye. Hertim bi êş û azarên gelê xwe hesiyaye, axa wî ji bo wî pîroz bûye û ji bo xatirê welatê xwe têkoşîn û fedakariya wî rûmeteke mezin bûye. Di helbesta xwe ya “Newroz”ê de wiha dibêje:

Eçme kwêstan

Seyrangay naw bax û bêstan

Gwê le barey berx egirim

Bergî temelî da`edirim

Ebme şwan

Bo nîştiman

Xizmetî gel û hoz ekem

Rojî nwê pîroz ekem

Newroz ekem!

“Celal Medhet Xoşnav” di helbestên “Karwanî Yar, Kê?!, Bo Yar, Cejne Pîroz e, Le Yadî Newroz û Helwêst Hewsit” de behsa Newrozê kiriye.

Newroz di sirûda “Samî Evdal” de

Samî Evdal (1910-1985) nasnavê helbestvanê Kurd Husênê kurê Baba Resûl e. Samî Evdal di sala 1910an de li Koyê hatiye dinê û ew xwediyê gelek helbestan e ji mijarên wekî evînî, civakî, siyasî, olî, neteweyî, gotinên pêşiyan û hwd.  Helbestvan navê xwe yê Samî ji lehengekî efsaneyî yê Kurd wate Samiyê kurê Nerîman hildaye. Ev beşek ji sirûda wî ye:

Heynê debînin wek baxî seba /  gulî xwênawî dejêtin be ba

Kewa sûr buwe be xwênî lawan /  mêşk leq deka dejênê û deba

Le birûskey gerdûn sam deçte dilan /  ba xoşen deka be dirext û gulan

Pêşmergey şehîd gyanî dêtewe /  bo cejnî newroz legel bulbulan

Samî Evdal helbestek jî bi navê “Newroz” heye û di helbestek dinê de jî bi navê “Azarî Duhem” behsa Newrozê dike.

Newroz di helbesta “Gulî Hîwa” a Seyîd Kamîl Îmamî de

Seyîd Kamîl Îmamî (1903-1989), helbestvan û nîştimanperwerê Kurd, naskirî bi Awat, di sala 1903an de li gundê Zenbîlê yê Seqizê ji dayîk bûye. Ev helbestvane kurê Seyîd Ebdulhekîm ê kurê Seyîd Ebdulkerîmê Zenbîlî ye ku yek ji rêberên terîqeta Neqşbendî û Qadirî bûye. Seyîd Kamîl di helbesta xwe ya bi navê “Gulî Hîwa” de (Pirtûka Bajarê Dil) wiha behsa Newroza gelê Kurd û xebat bo Kurdistanê kiriye.

Kê dî weha lepir gulî hîwa bipişkwê! /  newroz û rojî xoşîy gelî kurd wederkewê

Rojî necate, katî xebate, firîşteket /  kurde! eger netirsî serî nawete swê

her çawerêy xebatî min û toye kakî xom! /  min hazirim eger kesê bêt û regel kewê

Şerte nedem wiçan û wenewz û xewm nebê /  her nesrewm demê, le beyanî heta şewê

ta kifnî dujimnm nebirim, neykeme berî /  neynême gorî pîsî, nelêm jînî xom dewê

Seyîd Kamîl jî di çend helbestek dinê de bi navên “Xasekew (2), Şiney Behar, Sozî Derûn û Beharî Naxoş” behsa Newrozê kiriye.