Hevkariya helbest û felsefê

Hevkariya helbest û felsefê - Beşa 2yem

12 Sibat 18:11

Ziman û Wêje

Kamran Simo Hedilî

Helbestvan Feylezofê Hest, Xeyal, Xewn û Ramanên Xwe ne

Helbestvanên hest û ramanan bi hostatî di nav tevna helbestê de dihûnin û digihine felsefeya helbestvaniya xwe. Bêyî wê ne pêkan e, helbestvan li hola helbestvaniyê karibin xweş bileyîzin. Ne pêkan e, karibin helbestên ji civakê re bibin ronahiya pêşxistinê binivîsin. Li vir mebesta min û tiştê dixwazim bêjim, helbestvanên helbestên wan sînorên welat û serdeman nas nakin, helbestên wan bi hezaran salan têne xwendin û ji helbestvanên her serdemê re dibin çavkaniya hûnandina helbestê ye. Ne helbestvanên, helbestên wan di demeke kin de têne jibîrkirin in. Hin kes dikarin helbestê bi wî awayî binivîsin, lê helbestên wan dê ne helbestên bi sedsalan werin xwendin bin.

Alfred de Musset dibêje; “Welatê hunermendên mezin tune ye.”

Helbestvan cîhanê welatê xwe dizanin, xwe erkdar dibînin hemû astengiyên li pêş pêşveçûna mirovahiyê dibin asteng, aşkere bikin. Hatina mirovahiyê ya herî pîroz di şikandina çemberên teng de dibînin.

Helbestvanên bi vê zanînê helbestê binivîsin, mirov dikarê ji wan re bêje, ev helbestvan feylezofê hest, xeyal, xewn û ramanên xwe ne.

Lê li vir aliyekî nazik û hesas heye, divê werê zanîn. Li nav hevok û beşên helbestê jixwe felsefeya helbestvanan ya dixwazin bêjin heye. Her çi qasî helbestvan di helbestên xwe de sembolên felsefê bikar bînin jî, ji ber bi metaforên pirwateyî tînine ziman felsefe di nav helbestê de tê veşartin. Weke tê zanîn helbestvan rasterast tiştên dixwazin bêjin, nabêjin. Heke welê bêjin, helbest ji helbestbûnê derdikeve û dibe corekî dinî nivîse.

Lê helbestvan û feylezof hevalên hev yên rêwîtiya dîrokê ne. Ew qasî nêzîk bi hev re meşîne, mirovan gelek caran ji helbestvanan re gotine feylezof û ji feylezofan re jî gotine helbestvan. Mirov dikare peyamberan (pêxemberan) jî tevlî vê meşa helbestvan û feylezofan bike. Peyamberan jî hemû peyamên xwe yên olî bi peyv û sembolên helbestwarî gotine û nêrînên xwe weke feylezofan anîne ziman.

Di rastiyê de ol jî şirîka felsefê û helbestê ye. Ji ber ol bixwe jî bi helbest û felsefê re derketiye holê. Lê mijara me, ne li ser têkiliyên helbest, felsefe û peyamên olî ye. Mijar li ser têkiliyên helbestê û felsefê ye.

Helbest û felsefe du amûrên ji destpêka mirovahiyê ve, mirovan hiş, raman û xeyalên xwe bi wan bi pêş ve birine. Bi pêşveçûna mirovan re, hizir, daxwaz û meraqa mirovan jî pêş ketine. Bi nûjeniya mirovan re helbest û felsefê jî xwe nû kirine û bûne du çavkaniyên pêşketina mirovahiyê. Ji serdemên pêşî heta roja me, mirovan bi saya helbestvan û feylezofan hizir û ramanên xwe nû kirine û kirinên nû li kirinên xwe yên kevin zêde kirine. Gelek kirinên xirab ji jiyana xwe derxistine û li cihê wan xisletên xirab yên qenc danîne.

Bi zanîna vê nêzîkiya têkiliya helbest û felsefê re jî, hê hin kes felsefê ji helbestê cuda dikin. Bi peyvên hişk û ziwa felsefeya xwe tînin ziman, xwendevan di xwendina felsefê de diwestin. Hin jî helbestê ji felsefê cuda dikin û helbestê bêmebest, tenê bi peyvên xweşik nîşan didin. Di nêrîna min de ev nêrîn gelekî çewt in û zerarê didin xwendevanên felsefê û helbestê. Ez dihizirim, feylezof û helbestvan her riya jiyana xweş, şad û serkeftî nîşan didin. Ji ber erka felsefê û helbestê çanda mirov, bîr û ramana mirov bi pêş ve birine.

Helbestvan û feylezof têgihînan hemûyan bi hev re dibêjin. Lê di felsefê de pêşî aqil tê û di helbestê de hest tên. Her du jî, di noqta giştî de li zanîna tiştan, sedem û mebestan dinêrin.

Em dizanin, zanist beşên pîşe û tiştan ji hev cuda dike û dide naskirin. Lê feylezof û helbestvan mijaran bi giştî digirin destên xwe. Bi hûrlênêrînê li sedeman dinêrin û pirsa mebestan dikin.

Li vir divê ev jî were gotin, bi wekheviya wan re, cudabûna wan jî heye. Helbest sitrana hestan e û felsefe ya hiş e. Helbest tevgera hestan dide destpêkirin û giraniya lept û daxwazên hestan li ser xuya dikin. Felsefe, tiştan dide naskirin, ji hev cuda dike, wan tênê hemberê hev, didarizîne û digihê zanîna dawî.

Divê ev baş were zanîn, helbest û felsefe du curên têgihîştinên cuda ne. Yek navê beşekî hunerî ye, ya din navê hizirkirina bipergal û zanîsta giştî ye. Helbest û felsefe bi xîzikên tûj ji hev cuda nebin jî û gelek layên wan weke hev bin jî, du beşên cuda ne. Ev mijar, gelek caran tê ber çavên mirov. Di helbestê de huner li pêş be jî, di gelek helbestên helbestvanan de felsefe xwe derdixe pêş. An jî huner û felsefe bi hev re di nav helbestên wan de dimeşin.

Helbestvan jî, mîna feylezofan pirsan ji yên berî xwe dikin û bersiva yên li paş tên didin.

Freidrich Schîller ji wan feylezofan e, felsefeya xwe bi ziman û hestên helbestvanî aniye ziman. Li ser bi hev re hûnandina hest û ramanên xwe wilo dibêje; “Aqilê min her bûyerê sembolîze dike. Dikeve riya afirandinê, ez bi têgîn û rastî, bi prensîp û hestan, bi serekî teknikî li navberî xeyal û hêzê dudil im... Dema dixwazim felsefê bihizirim, helbestvanî derdikeve pêşberî min. Dema gotina helbestê pêwîst be, ramanên feylezofî dertên pêşberî min… Ev rewş gelek caran derdikeve pêşberî min e...”

Li vir mirov dikare bêje, helbestvan feylezofên hest, xeyal, xewn û ramanên xwe ne. Feylezof jî, helbestvanên çîroka gerdûna em tê de dijîn in. Helbestvan serê xwe li ser hûnandina bûyeran diêşînin. Feylezof jî, serê xwe li ser hebûn û rewşa cîhana me diêşînin. Ava hizir û daxwaza her duyan bi hev re di coyekê de diherike. Li vê rêwîtiyê feylezof dipirsin û bi riya pirsan dixwazin bûyerê vekin û nîşan bidin û li peyitandina hizirên xwe digerin. Helbestvan bi dengê bilind dikin qêreqêr, qêrînên wan geh hawara serhildanê ne, geh gaziya cejn û şadiyê ne, an jî bi girî û gazincan daxwazên xwe tînin ziman. Ji ber wê tê gotin, “xwendevan li çawa gotina helbestvan û çi gotina feylezof dinêrin.’’ Lê karê her duyan jî felsefeya jiyaneke bi rûmet û bextewar e.

KURDŞOP

517 Dîtin

+964 751 430 3262

+964 751 460 9262

[email protected]