Aran Hewraman

Beşa duyem a vê gotara li vir bixwînin

Bi giştî ev karê Mihemedemîn Zekî Beg dibe ku wekî yekem berhema dîrokî ya tevaw a Kurdistantewerê bê mêzekirin ku berê û di sala 1925an de Huznî li bajarê Helebê û bi nivîsîna “Xunçey Beharistan” det pê kir û herçiqas paşê bi şêwazekî berdewam kir, lê eva Mihemedemîn Zekî Beg bû ku li sala 1931an, nivîsîna yekemîn dîroka Kurdistantewerê bi nivîsîna “Xulaseyek Le Tarîxî Kurd û Kurdistan” di riwaleta pirtûkeke bi tevahî dîrokî de cî bi cî kir.

Bi giştî “Xulaseyekî Tarîxî Kurd û Kurdistan”ê, hilgirê çend taybetmendiyan e ku di vir de em ê îşareyê pê bikin.

Yekem: Dûrperêzî ji yê dinsazî û yê dinê dijî wî. Mihemedemîn Zekî Beg herçiqas agehdarê dîroknivîsiya bestênî ya netewesazî ye û netewesazî pêwîstî bi yê dinsazî ye, qet xwe ji sawêra vê nerînê nade. Ger em li hereketa dîroknivîsiya neteweyî ya wê serdema Tirk, Fars û heta Ereban binêrin, tijî ye ji yê dinsazî û dijayetiya yê dinê û bi dijminkirin û behskirina yê dinê wek sedemk paremayî:

Bo mînak berhemên “Mîrza Aqa Xanê Kirmanî” di gotara Farsî de, tijî ye ji yê dinsaziya Tirk û Ereb û dijayetiya Ereb û pênasekirina Ereb wek sedemk paremayîn û di Tirk de jî her em adete tê dîtin û niha jî di gotara dîroknivîsî ya netewiya Tirk û Ereb de wek kevneşopî jê hatiye; Lê li cem Mihemedemîn Zekî Bek, tiştek bi navê yê dinsazî û dijayetiya yê dinê û bi dijminkirin û pênaseya yê dinê wek sedemk paremayî nîne û eva dikare sê sedem hebin:

E: Hebûna kesayetiyê Mihemedemîn Zekî Beg di gotara Erebî û Tirkî de.

B: Seh bi xwekêmzanîn, tevî bi Kurdîkirina yekemîn hikûmetên Mîzopotamiya di pirtûka xwe de

C: Dîtingeha mirovî û zanistî ya Zekî Beg ku baweriya wî bihevrejiyan yan bi şêwazek xizmetkirin bi serdest hebûye.

“Ji demên berê ve heta îro, qewmê Kurd ji xizmet û alîkariya hakimên baş û dadperwerên xwe qisûrî nekiriye. Her miletê desthilatdar ku rêz ji mafên xwe girtibe û bi edalet û mirovatiyê derketibe pêş, her dem jê sûd wergirtiye û ji şiyan û wêrekiya wê gelek sûd wergirtiye û her qewmek desthilatdar ku xwestibe zilmê lê bike û ji maf û şerefê wê bêpar bihêle, berevajî gelek zirar dîtiye.” (Emîn Zekî, 1397 a Rojî: 192).

Duyem, şopandina wî nerîna rojhilatnasan e, diyar e her bi xwe îşare pê kir. Dîtingeha rojhilatnasên wek “Minorsky” handerê sereke ya nivîsandina vê pirtûkê bûye, ji ber vê yekê tenê çavkaniya wê serdemê ya cîhana beriya Îslamê ya Kurd, çavkaniyên rojhilatnasî bûn û bikaranîn û nivîsandina van çavkaniyan di wê demê de adetî bû, Mihemedemîn Zekî Beg jî wekî piraniya dîroknivîsên wê serdemê, çavkaniyên rojhilatnasan, çavkaniyên sereke bûn bo mijara dîroka Kurd ya beriya Îslamê û herwiha çavkaniya zayendeya Kurd û carna jî nerîna xwe li kêleka wan, bi eşkere dinivîse.

Sêyem: Mijara Kurdistantewerî: Her wekî me berê jî îşare pê kir, dîroknivîsiya Kurdistantewer wek destpêkê Şerefxan bi hin aliyên dîroknivîsiya Kurdistantewerê re wek behsa Kurdan, derûnnasî û civaknasiya Kurdî dest pê kir û paşê jî Huznî Mukriyanî bi belavkirina “Xunçey Beharistan” li sala 1925an, pêngava sereke hilgirt; Lê wî ew neqedand û eva Emîn Zekî Beg bû ku bi belavkirina “Xulaseyekî Tarîxî Kurd û Kurdistan” di du cildan de li sala 1931ê xwe wekî yekem dîroknivîsê Kurdistantewer da nasîn.

Çarem: Ew meyl dike ku ji rohnkirin û analîz û kevneşopiya berê ya vegotinê dûr bikeve û bi wateyek ji bûyernivîsî ve ber bi dîroknasiyê ve biçe. Emîn Zekî Beg êdî wekî berê tenê bîr ji vegotinê nake, belkî bîr ji sedemên bûyeran dike û dikeve nava adetek nû ya dîroknivîsiyê. Wek mînak, dema ku behsa Safewiyan dike, dinivîse: “Siyaseta Kurdistanî ya Şah Îsmaîl jî mîna hikûmetên berê xwe, pêk hatibû ji jinavbirina hikûmet û mîrnişîniya Kurdan û li şûna wan jî danîna hêz û desthilatdariya waliyên Qzilbaşan. Ev danûstandine jî bi tevahî berevajiyê siyaseta Osmaniyan bû ku bi rêya Fazilê navdar, Îdrîsê Bedlîsî kire hakimê Kurdistanê û armanc ew bû ku prensîbeke baş biafirîne û giştî bike û hikûmeta Osmanî bi damezrandina hinek ji hikûmetên “mehelî” yên qewmê Kurd ew bi tevahî ji xwe razî kirin. (Emîn Zekî, 1397 a Rojî: 244)”. Yan di dema behskirina tevgerên Kurdî de li ser wê bawerê ye: “Ev serhildanên ku me behs kir bi hereketên “Can Polad û Emîr Xanê Bradostî” û hwd re yek ji wan bi ser neket û ji xeynî wê jî zirarek zêde bo mal û halê Kurd hebû. Eger em piçekî li ser van serhildanan û li ser xebat û kuştina wan bihizirin, em ê bibînin ku sedemên serneketina ji derve zêdetir di nav hundurê xwe de bûye û hêşta bo vê terhê, hîn jî haya me ji rewşa siyasî ya derdora xwe nîne.” (Emîn Zekî, 1397 a Rojî: 190). Herwisa bo pirsa Ermen û Kurd jî bi rindî dinivîse: “Ermenî û Kurd di xwe de xerab nebûn û destpêkê û dawiyê wan hevwelatiyane baş li hev kirin û ger handana rayedarên hikûmetê dev jê berdaba, ev tevlihevî û aşitiye berdewam dibû, lê çimkî hakim ew herdu bi xeyre dihesibandin, dixwast dijminatiyê bixe nav wan û dijî hev bisekînin da ku herdu alî bêhêz bin û ji tirsa hevdu nekarin hereketê bikin û dijmin bi keyfa xwe bi ser wan de serdest be” (Emîn Zekî, 1397 a Rojî: 195).

Pêncem: Girîngîdan bi dîroka ramanê, “Xulaseyek Le Tarîxî Kurd û Kurdistanê” dikare wek destpêka balkişandin û girîngîdan bi warê dîroka ramanê were dîtin. Emîn Zekî Beg di vê pirtûkê de behsa damezrandina yekemîn encumenên Kurdî li Stenbolê wek beşek ji dîroka Kurd dike (Emîn Zekî, 1397: 241) û ev kare wate beşdariya ramanê û bûyerên warê ramanê di dîroka Kurd de, yekem car Emîn Zekî Bek lênihirî ye û ji wir ve cihê raman, behskirin û bîrkirinê ye.

Di dawiyê de, divê neyê jibîrkirin ku mirov dikare behsa hin xalên din ên erênî jî bike, lê ji ber dirêjbûna pêşgotinê, çêtir e ku em van çend xalan qebûl bikin. Xaleke din jî ew e ku ev pirtûke jî wek piraniya berhemên dinê, xalên lawaz û heta şaşî jî tê de hene ku birêz “Zengenî” bi hinek ji wan îşare kiriye û rast kiriye; Lê bi giştî “Kurteyek Ji Dîroka Kurd û Kurdistanê” (Xulaseyek Le Tarîxî Kurd û Kurdistan) di pêvajoya dîroknivîsiya Kurdî de diyardeyek heta astekê cuda û degmen û hêjayî rêz û pêzanînê ye û ya herî girîng jî hêjayî behskirin, lêkolîn û şirovekirinê ye ku mixabin di vî warî de hatiye perawêzxistin.