Şehab Xalidî

Di derbarê alaya kurdan ya berê de nivîskar Luqman Polat nivîsiye: “Wek tê zanîn Med bapîrên Kurdan in. Medan di dîrokê de împaratoriyeke mezin damezirandin. Alaya Medan wiha bû:

Li aliyê jor rengê sor heye, ku di nav vê rengê sor de taceke zer heye. Li nîvekê rengê spî heye ku wêneyê şêrekî li ser heye, û li pey şêr jî tîrêjên rojê derketine, roj bi rengê zer e û şêr jî bi rengê gewher e, li aliyê jêr rengê kesk heye ku di nav de ti wêneyek tuneye”.

Em dikarin bêjin alaya împeratoriya Medan jî wek a niha rengê sor li jor û spî li nîvekê û kesk li xwarê bûye, tenê wêneyên tê de naşibhin hevdu.

Bêguman piştî Medan jî deshilat û mîrnişînên Kurdistanê logo û alayên taybet bi xwe hebûne, lê di vê derheqê de zanyariyên piştrastkirî tunînin.

Di serdema modern de

Sala 1919 (1297an a rojî) Memdûh Selîmbegê Wanî yekemîn alaya Kurdistanê dîzayn dike û “Komeleya Rêkxistina Civakî” jî li Stenbolê vê alayê pesend dike ku dîzayna wê wiha bû:

Li aliyê jor rengê sor, li nîvekê rengê spî, li xwarê rengê kesk. Herwiha wêneyê rojê jî di nîveka alayê de bû.

Zinar Silopî (Qedrî Cemîl Paşa) jî di pirtûka “Doza Kurdistanê” de ew zanyarî piştrast kirine.

Lê serbarê van zanyariyan hindek çavkanî behsê vê yekê dikin ku ew ala yekem car ji aliyê Komeleya Te`alî a Kurdistanê ve hatiye dîzayn û pesendkirin. Ew komeleya ku sala 1918`an li Stenbolê bi armanca avakirina dewleteke serbixwe a kurdî hate avakirin.

Nivîskar Mehmûd Lewendî di lêkolîneke xwe de li derheq karta pênasê a Komeleya Te`alî a Kurdistanê nivîsiye: “Karta pênasê a Komeleyê ku ji aliyê nivîskar “Zeynelabidîn” ve hatibû çêkirin, rengê wê kesk û li ortê jî rojek hebû.”

Nivîskar û lêkolîner Konê Reş, di derbarê çêkirin û pejirandina alaya Kurdistanê de nivîsiye:

“Li destpêka sala 1919an di civîneke Komeleya Te`alî a Kurdistanê de li Stenbolê, bi serokatiya serokê wê yê duyemîn Mîr Emîn Alî Bedirxan, (Serok Şêx Ebdulqadirê Nehrî bû) biryar hate standin ku xaka Kurdistanê ji hêzên Tirk û biyaniyan rizgar bikin û serxwebûna Kurdistanê rabigehînin. Ew Kurdistana azad û serbixwe alayek jê re hewce bû, hingê di wê civînê de Emîn Alî Bedirxan ev rengên alaya Kurdistanê ku bijartibûn, ji hevalên xwe re pêşniyar kirin, hevalên wî jî bi yek dengî ew pêşniyar qebûl kirin. Ku rast wek alaya niha bû.

Ew alaya sê reng çi ya Komeleya Rêkxistina Civakî be, an jî a Komeleya Te`alî, li gor zanyariyan li adara sala 1921an ji aliyê şehîdê leheng Elîşêr û Dr. Nûrî Dêrsimî ve li ser çiyayê Qoçgiriyê li Dirsîmê hate bilindkirin.

Li sala 1921an Mistefa Paşa Yamulkî yek ji avakerên Komeleya Rêkxistina Civakî ku bi eslê xwe xelkê Silêmaniyê bû, ji Tirkiyê diçe Silêmaniyê, û di merasima ragehandina hikûmeta Şêx Mehmûdê Berzencî de (10.10.1922) beşdariyê dike, û dibe Wezîrê Perwerdehiyê. Herweha berpirsyariya rojnameya nîvefermî a “Bangî Kurdistan” jî bi wî tê spartin.

Serbarê vê ku Yamulkî pêştir wek endamekî Komeleya Rêkxistina Civakî rola wî di pejirandina alaya Kurdistanê de hebû, lê belge tuneye ka Şêx Mehmûdê Berzencî jî (1878 -1956) derheq dîzayna alayê pirs bi Yamûlkî kiriye an na. Li gor hindek çavkaniyan alaya hikûmeta Şêx Mehmûd rengê wê kesk bû ku wêneyê heyvê bi rengê spî di nav bazineyeke sor de bû.  

Heman alaya ku Komeleya Rêkxistina Civakî pesend kiribû, sala 1927an ji aliyê Rêkxistina Xoybûnê ve bi fermî hate naskirin û bo Îhsan Nûrî Paşa hate şandin, û wî jî ew ala li ser çiyayê Agirî daçikand.

Îhsan Nûrî Paşa (1893-1976) Lehengê serhildana Agiriyê di bîranînên xwe de li ser alaya Kurdistanê dinivîse:

“Min desteyeke leşkerî ji xortên qehreman ên Kurdan amade kir, û alaya Kurdistanê li serê çiyayê Agiriyê daçikand. Hêzên Romî li dora bajarê Bayezîdê bûn. Parêzvanên qehreman ên Agiriyê ji dûr ve ji bo alayê hurra dikişandin û li çepikan dixistin. Wê çaxê li Agiriyê rêkxistineke leşkerî, û îdareyeke kurdî hebû.”

Heman ala li ser bergê pirtûka Sureya Bedirxan, ku ew jî yek ji xebatkar û avakerên Xoybûnê bû, bi awayê rengî hatiye çapkirin û di binê alayê de jî bi îngilizî “Flag of Kurdistan” ango Alaya Kurdistanê hatiye nivîsîn.

Nivîskar Konê Reş dibêje: Ew alaya ku Xoybûnê pesend kir, heman ala li cem Rewşen Bedirxana hevjîna Celadet Bedirxan bû. Rewşenê ew ala dabû min, min jî dema ku Sînem Bedirxana keça Rewşenê hate Qamişloyê mala min, min ew ala radestî wê kir ku niha jî li Hewlêrê li ba wê maye.

Rojnameya “VAKIT” a Tirkiyê di hejmara 31 a roja 17.08.1930î de nûçeyek derbarê operasiyona hevpar a Tirkiyê û Îranê li dijî şoreşgerên Agirî belav kir, ku digel nûçeyê alayek jî danîbû ku di bin de nivîsîbû “Alaya Komeleya Xoybûnê” (Huybon cemiyetinin bayrağı).

Kovara Hawar hejmara 11 jî li rêkeft 10.11.1932 (19.08.1311an a roji) alaya sê reng a Kurdistanê li ser bergê xwe çap û belav kiriye.

Nivîskarê Amerîkayî ê pirtûka (Komara Kurdistan 1946) “William L. Eagleton” derheq alaya Kurdistanê de dinivîse:

“Li meha gulana 1942`an endamên “Komeleya J-K”ê digel endamên Partiya Hîwa alayek çêkiribûn ku rengên wê berevajiyê rengên alaya Îranê bûn, wate rengê sor li jor, spî li nîvekê, kesk li jêr. Di naverastê de wêneyê rojê hebû, li qeraxa rojê du gulegenim hebûn, herwiha wêneyê pênûs û çiyayekî jî di nav de hebû.

Cara yekem li Rojhilatê Kurdistanê li 17ê çileya pêşîn a 1945 (26`ê sermaweza 1324an) alaya Kurdistanê li ser banê avahiya bajêrvaniya Mehabadê hate hildan, û piştre li 22.01.1946an Komara Kurdistan ji aliyê Pêşewa Qazîmihemed ve hate ragehandin û dîsan alaya Kurdistanê hate hildan. Ew ala jî heman alaya kesk û sor û zer bû ku ji aliyê Xoybûnê ve hatibû pesendkirin, lê cudahiya wê tenê eva bû ku du simbilên genim li qeraxa rojê bûn, û pênûsek jî li serveyî rojê bû, û ew roj jî bi tewahî derneketibû.  

Mûsa Enter di bîranînên xwe de qala rêxistinekê dike ku di salên 1948an de li gel Yûsif Azizoglu û çend Kurdên din ava kiribûn. Tê de behsê alaya Kurdistanê jî bi vî rengî dike: “Wezîfeya çêkirina alayê li ser milê min bû. Min çar rengên qumaşan kirîn. Rengên sor, spî, kesk û zer. Sembol û nîşana reng û roja li ser alayê jî weha ye; Spî aştî ye, sor xwîn û şoreş e, kesk bereketa Kurdistanê û Mezopotamyayê ye. Roj jî sembola dînê Kurdan Zerdeştî ye…”.

Sala 1999an parlementoya Herêma Kurdistanê (Başûrê Kurdistanê) bi rengekî fermî alaya Kurdistanê pesend kir, ku heman alaya pesendkirî ji aliyê Xoybûnê ve bû. Tenê cudahî ew bû ku bedela 18 tîrêjan, 21 tîrêj ji rojê re danîn.  

Herwiha sala 2009an parlementoya Herêma Kurdistanê biryar da ku roja 17ê çileya pêşîn wek roja Alaya Kurdistanê bê diyarîkirin. Li 17ê çileya pêşîn a 1945 (26ê sermaweza 1324an) alaya Kurdistanê li Mehabadê hatibû bilindkirin.

Ala Kurdistanê ya ku bû alaya fermî ya Başûrê Kurdistanê wiha ye;

Li jor rengê sor e, ya navîn spî ye û ya jêr jî kesk e.

Roj bi 21 tîrejên wekhev hatiye xemilandin, ku nîşana 21ê adarê û destpêka buharê ye. 

Roj sembola azadî û ronahiyê ye. Rengê sor, nîşana xwîna şehîd û pakrewanên Kurdistanê ye.

Rengê kesk xwezaya Kurdistanê nîşan dide.

Rengê spî jî sembola aştîxwaziya gelê kurd e.

Li ser alaya rengîn a Kurdistanê gelek helbest hatine nivîsîn, ku helbestên herî naskirî, ji aliyê van helbestvan û nivîskaran ve hatine nivîsîn:

Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Osman Sebrî, Cigerxwîn, Tahayê Mayî, Ehmed Namî, Mîr Celadet Bedirxan, Herekol Azîzan, Mîr Dr. Kamîran Bedirxan, Hejar Mukiryanî û … hwd.

Çavkanî:

- Dîroka ala Kurdistan, ala Rengîn   N: Qado Şîrîn

- (مێژووی ئاڵای کوردستان – گۆڤاری تیشک (govartishk.com)

-Alaya niha a Kurdistanê alaya hemû Kurdistanê ye  N: Dr. Ziryan Hacî

-Vakit 17 Ağustos 1930 sayfa 1 | Gaste Arşivi (gastearsivi.com)

- Dîroka Ala ya Kurdistanê (kurdistan24.net)

- ئاڵای کوردستان - ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد (wikipedia.org)

- مێژووی ئاڵای کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ پێش کۆماری کوردستان | ڕۆژپڕێس | Rojpress (wordpress.com)

-یاسای ئاڵای هەرێمی کوردستان ژمارە -١٤ ی ساڵی ١٩٩٩ پیرۆزبێت ڕۆژی ئاڵای کوردستان ١٧/١٢/٢٠٢١ #یاسا | By ‎Parezar Diyar Dilshad پارێزەر دیار دڵشاد‎ | Facebook