Şehab Xalidî

Sala 1979`an piştî serkeftina şoreşa gelên Îranê li hember rejîma paşayetiyê, Şanda Nûnertiya Gelê Kurd gelek hewl da ku bi riya gotûbêjan li gel Komara Îslamî ya Îranê pirsa Kurd li Rojhilatê Kurdistanê bê çareserkirin. Lê mixabin Xumeynî rêberê Komara Îslamiya Îranê li dijî gelê Kurd şer ragehand û rê ji bo girtin û îşkence û kuştina Kurdan vekirî hişt.

Li gor wê siyaseta han hêzên rejîmê li gelek gund û bajar û herêmên Kurdistanê komkujî pêk anîn. Herwiha bi dehan hezar kesî jî rapêçî girtîgehan kirin û di bin îşkenceyên giran de kuştin an jî bidar vekirin an jî gulebaran kirin.

Hêzên rejîma Îranê roja 18.03.1979`an du rojan berî newrozê bi êrîşa bejahî û asîmanî li ser bajarê Sine, bi sedan kes ji xelkê sivîl kuştin. Herwiha roja 19.08.1979`an piştî fetwaya cîhadê ji aliyê Xumêynî ve, hêzên rejîma Îranê cardin bi êrîşên bejahî û asîmanî li ser bajarê Sine, 600 kes kuştin.

Xeynî wê êrîşê û gelek êrîşên dinê ên li ser herêm û bajarên cuda cuda yên Kurdistanê û şehîdkirina gelek Pêşmergeyan û xelkê sivîl, li gor zanyariyên ku niha li ber destê me hene, komkujî di 61 gundên Rojhilatê Kurdistanê de pêk hatin û di encamê de herî kêm 518 kes hatin şehîdkirin. Bêguman hejmara kuştiyan gelek ji wê hindê jî zêdetir e. 

Li gundê Qarnê ya ser bi bajarê Nexedê, melayê gund ê bi navê Mela Mehmûd Bêhterzade dema ku pirtûka quranê li gel xwe dibe cem hêzên Îranê û wan dide sondê ku komkujiyê nekin, lê hêzên rejîma Xumêynî wî jî dikujin û piştre bi awayekî hovane wî serjê dikin. Gelek kuştiyên komkujiya Qarnê zarokên temen 6-10 saliyê bûn.

Di nav komkujiya gundê Mîrawa ya ser bi Urmiyê de jî, jinek bi navê Refiya Xidirî ya keça Şakir hebû ku temenê wê 70 sal bû. Herwiha jinek bi navê Meryem Mistefazade li gel sê zarokên xwe hatin kuştin. Jinek bi navê Henîfe Xidirî li gel zarokeke xwe hatin kuştin û Jinek bi navê Ferîde Mamedî jî li gel du zarokên xwe hatin kuştin.

Di wan salan de ku komkujî hate kirin, herî kêm 51 gund hatin wêrankirin an jî şewitandin, ku ji wan 51 gundan, gundek ser bi bajarê Sine, 7 gund ser bi Pîranşarê, 13 gund ser bi Hewşarê û 30 gund jî yên Urmiyê bûn.

Li gor lêkolînekê ku nivîskarê Kurd Cewad Danişpejûh kiriye, xeynî qurbaniyên kumkujiyan, herî kêm 2287 kes ji rûniştvanên Rojhilatê Kurdistanê ji sala 1979-2017`an ji aliyê Komara Îslamî ya Îranê ve hatine kuştin, ku 416 kes bi riya terorê û yên din jî bi riya îdamê hatine jinavbirin. Di nav wan kuştiyan de 134 kes jin bûne. Herî kêm 59 kes jî temenê wan li jêr 18 saliyê bûye.

Teror di nav xaka Herêma Kurdistanê de

Gelek ji wan kiryarên terorîstî, Komara Îslamî li dijî têkoşerên Rojhilatê Kurdistanê li nav xaka Herêma Kurdistanê encam dane, wek mînak: 25 teror li Hewlêrê, 31 teror li Koyê, 25 teror li Ranye û  81 teror li Silêmaniyê hatine encamdan. Li gelek gund û herêmên din jî Komara Îslamî kiryarên terorîstî encam dane.

Ji sala 2018-2023`an jî 6 kes li Başûrê Kurdistanê hatin terorkirin, ku yek ji wan pêşmerge û yên din endamên PDK-Î bûn.

Herwiha Komara Îslamî ya Îranê di encama danîna bombeyê û çar caran jî mûşekbarankirina binke û baregehên partiyên Rojhilatê Kurdistanê di nav xaka Herêma Kurdistanê de 46 kes şehîd kirin, ku du kes ji wan endamên Asayişa Herêma Kurdistanê bûn. 

Kiryarên terorîstî li derveyî welat

Komara Îslamî ya Îranê bi dehan kiryarên terorîstî li derveyî welat li dijî dijberên xwe encam dane. Gelek ji wan kiryarên terorîstî bûne sedema kuştin an birîndarbûna sedan dijberan.

Di nav qurbaniyên destê terorê li derveyî welat, herî kêm navê 22 kesayetiyên naskirî xuya dike, ku hindek ji wan berpirsên payebilind ên serdema rejîma paşatiyê bûn, ku yek ji wan Şahpûr Bextiyar ê serokwezîrê rejîma paşatiyê yê dawî bû. Herwiha Dr. Qasimlo û Dr. Şerefkendî jî du berpirsên yekem ên PDK-Î bûn ku li derveyî welat bûne armanca wan kiryarên terorîstî ên rejîma Îranê.

Şehîdên şoreşa Jînayê

Roja 17`ê Septamberê piştî ku Jîna Emînî ji aliyên hêzên ewlekariyê yên rejîma Îranê ve hate girtin û îşkencekirin û di encama lêdan û îşkenceyê de canê xwe ji dest da, xelkê nerazî li ber deriyê nexweşxaneya Kesra li Tehranê dest bi meşeke nerazîbûnê kirin û bi wsî rengî şoreşek li seranserî Îranê destpê kir ku bi şoreşa Jînayê hate naskirin. Li gor datayên ku malpera “Hengaw” kom kirine, ji destpêka wê şoreşê heya roja 11.03.2023`an herî kêm 134 hemwelatiyên Kurd li bajarên curbicur ên Kurdistan û Îranê hatine şehîdkirin.

Li ser asta Îranê jî li gor rapora Saziya Mafê Mirovan a Îranê tenê di sê mehên destpêka Şoreşa Jînayê de 496 kes hatine kuştin ku 68 kes ji wan zarok bûne. Tenê roja Înê 30.09.2022`an hêzên rejîma Îranê meşa nerazîbûnê ya Belûçan dane ber guleyan û di encamê de li gor zanyariyên çalakvanên Belûç, herî kêm 100 kes hatin kuştin û 300 kes jî birîndar bûn, ku ew roj wek roja reş hate binavkirin.

Kuştina kolberan

Derbarê kuştina kolberan jî malpera “Kurdpa”yê datayek belav kiriye ku li gor wê datayê ji sala 2011 heya 2015`an  197  kolber bi guleyên hêzên rejîmê hatine kuştin û 229 jî hatine birîndarkirin.

Malpera “Hengaw”ê jî datayek belav kiriye ku li gor wê datayê, ji sala 2016-2023`an 450 kolber hatine kuştin û 1180 jî hatine birîndarkirin.

Cangoriyên riya rizgariyê

Piştî ku rejîma deshilatdar hemû deriyên diyalogê li ser gelê Kurd li Rojhilatê Kurdistanê daxistin û riya serkut û kuştinê girte pêşiya xwe, xortên Kurd bedela teslîmbûnê biryara berxwedanê li hemberî êrîşên herî hovane yên hêzên rejîma Îranê dan.

Li Şerê berxwedan û parastina rewa de gelek xortên Kurd şehîd bûn. Herçend datayeke hûr û tewaw li ber destê me tineye, lê li gor datayên texmînî nêzî 7 hezar kesî şehîd û nêzî 10 hezar kesî jî birîndar bûne.   

Encam

Li gor datayên Saziya Mafê Mirovan a Îranê, ji sala 1979-2020`an li ser asta Îranê zêdetirî 44.600 kesî ji aliyê hêzên rejîma Îranê ve bi riya teror, îşkence an jî kuştina li ser kolanan jiyana xwe ji dest dane. Herwiha li ser bingeha raporeke rojnameya Fîgaro ya Fransî 150 kes jî bi riya kevirbaranê hatine kuştin.

Komara Îslamî ya Îranê ew hemû cinayet derbarê xelkê Kurdistanê de encam dan, ku dawî bi xebat û tekoşîna wan a ji bo azadî û rizgariyê bîne, lê piştî derbazbûna zêdetir ji çil salan bi ser temenê wê rejîmê re, niha gelê Kurd li Rojhilatê Kurdistanê li ser xebata ji bo bidest anîna mafê xwe her berdewam e    û bi destpêkirina şoreşa Jînayê jî, rejîma Îranê ber bi dawiya temenê xwe diçe.