Aran Hewraman

Dîroknivîsiya Kurdî, ango nivîsandina dîroka taybet bi Kurdî, vedigere bo dawiya sedsala şanzdehan û Şerefxanê Badlîsî, ku li gorî hevdemên xwe di gotarên Tirkî, Farsî û Erebî de em dikarin bêjin degmen in û heta bê hempa ne. Herçiqas pirtûka Şerefxan bi zimanê Farsî hatiye nivîsandin û dîroka siyasî ya mîrên Kurdan e jî, lê nabe danasîna Şerefxan a zanistî, civaknasî û derûnî ya li ser civaka Kurdî paşguh bavêjin û ji bîr bikin. Helbet pêşgotina Şerfnameyê destpêka xwendineke cidî û zanistî ya civaka Kurdî ye ku dikaribû bibe destpêka kevneşopiya nêrîneke zanistî û rohnkarane ya dîroknasiya Kurdî; Lê mixabin zû hate jibîrkirin û cidî nehate wergirtin û heta ji aliyê nivîskarên kurteyek ji dîroka Kurd û Kurdistanê ve nehate lênihêrîn.

Şerefxanê Badlîsî

Hereketa dîroknivîsiya Kurdî piştî Şerefxan, netenê çendîn sedsalan tûşî qutkirinê hat, belkî tûşê têkçûnê jî bû. Bo mînak tenê 200 sal piştî Şerefnamê, dîroknivîsiya Kurdî li ser destên dîroknasên desthilatdariya Erdelan ji nû ve hate destpêkirin, lê vê carê navçegerayî û nivîsandina ji bo parastina hêza siyasî ya mîrên Erdelan û perawêzxistina xelkê dîroknivîsên Kurdî tûşê dubarekirina girîngiya kêm a kevneşopiya dîrokî, wate riwayeta desthilat-navend û vegotina bûyerên siyasî ya hakiman bû û bi watayek dinê dîroknivîsî hate kurtkirin bo ser desthilatê û navçegerayî û eva di halekê de bû ku hevdem dîroknivîsên modern û netewî li gotara Erebî, Farsî û Tirkî di serhildanê de bûn.

Bi giştî, dîroknivîsiya serdema Erdelan, tevî hin xalên erênî jî, heman kevneşopiya nivîsandina bûyeran berdewam kir û heta demekê dîroknivîsiya navçegerane û siyasî dîsa xiste ber çavan; Lewma li Rojhilatê Kurdistanê ev kevneşopî îzin bi serhildana dîroknivîsiya Kurdistantewerê neda û serhildana dîroknivîsiya Kurdistantewerê bo Başûrê Kurdistanê hate veguhastin, û helbet di bin bandora Stenbolê de.

Belkî em bikarin bibêjin ku Stenbol yekemîn navenda rojhilatî û Misilmanan bû ku ji ber nêzîkbûna xwe ya bi Rojavayê re rastî guherînên girîng ên çandî, siyasî û civakî hat û dengê nûxwazî bi şêwazê rojavayî derkete holê. Kurd ji ber ku beşeke zêde ji axa wan ser bi împratoriya Osmanî bû û herwiha ji ber nîştecihbûna hin rayedarên Kurd ên girêdayî împratoriya Osmanî û ya herî girîng jî vexwendina serokên Kurdan û bicihkirin û çavdêrîkirina wan û yekemîn ofîsa eşîretî di bin destê Sultan Ebdulrehmanê Duyem de (1909). -1876) Di sala 1892an de (Ela Kom, 2005:57) bi mebesta siyasî û cihgirkirin û kedîkirin û perwerdekirina zarokên seranên Kurdan li jêr desthilata Osmanî, Stenbol ji bo Kurdan bû navenda sereke ya raman, guhertin û mafxwazî, û ji wir ve “gelek Kurd ji herêm û deverên cuda yên Kurdistanê hatibûn, nasnameya xwe ya eşîrî û herêmî dane aliyekî û dest bi lêkolîna etnîkiya xwe û lêgerîna eslê xwe yê neteweyî kirin. Di van salan de pêşketina zanista dîrokî jî di nav Kurdan de berçav dikeve, bi taybetî weşanên demsalî yên Kurdî di vî warî de rolek mezin leyistine” (Ela Kom, 2005: 85). Bi wê boneyê Stenbpl di dawiyê de bû navenda nûjenxwazî û mafxwaziya xwendevaran û siyasetmedarên Kurd û çîna yekem a rewşenbîr, rojnamevan û siyasetmedarên Kurdistantewer û encumenên Kurdî li vî bajarî derketine holê û hatine damezrandin û di vê navberê de wate hereketa nûxwazî, du çemkên netewe û nîştiman tûşê guherinkariyên ecêb bûn. Ev bûyere vedigere bo dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20an.

Stenbola dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20an handerê hewla hizirkirina li ser nasname, netewe û netewesazî bû. Eşkere ye ku qada dîrokê bestêna sereke ya peydakirina nasname, netewesazî û hişmendiya neteweyî ye; Bi vê boneyê û her di vê serdemê de, nihêrîna bo dîrokê tûşê guherîna sereke û cidî dibe û di wateya axaftina li ser pîroziya hêz û qehremaniya padîşahan, vegotina bûyerên siyasî, axaftina li ser îradeya Xwedê ya li ser mirovan, vejandina sembolên paşerojê, bê pêşînekirin û paşerojsazî û îradeya mirovî rastî guhertineke ecêb hat.

Berê di gotar û edebiyata siyasî ya Rojhilat û bi taybetî Rojhilata Misilman de, têgeha netew xwedî wateyek û statûyeke olî bû, netew pêk hatibû ji peyrewên ola Îslamê û li wir dibûya hemûyê Misilmanan xwe weke beşek ji umeta Îslamê bidana nasandin. Piştî hevnasbûn û nêzîkbûn li rojavaya modern, bi taybetî avakirina yekeya siyasî ya dewlet-netewe li rojava, û bilindbûna xwasta damezrandina yekeya dewlet-netewe ji rêya diyardeya moderan a nasyonalîzmê ve, pênaseya netewe bi tevahî tûşê guherinkarî bû û ji pênaseya peyrewên olê bo xelk û rêzên qewmên hevregez û hevbeş bo bi watayek bo nasyona rojavayî hate guherîn û di gotara nû ya Kurdî de jî dibe destpêka wê bo Hacî Qadirî Koyî bê vegerandin, deng veda û bi wateyek destewaje û çemka “mîletî Kurd” hate serhildankirin û paşê li rojnameya Kurdistan û di nav berhemên Pîremêr û helbestvan û yekem xeleka rewşenbîrên Kurd de berfire bû.

Pîremêrd

Mîlete baqî, mabeqa fanî\ her le cafî heta goranî (Hacî Qadir, 1986: 216)

Ewaney molkî xoyan kirde dewlet\ wekû bit deyperestin cemi`î mîllet (Hacî Qadir, 1986: 260)

Ez dixwazim alemê medeniyet agehdar bikim ku agirê me bo taşeperestî nîne, bo wê ye ku serê salê, ji nû bextê netewa xwe ronak bikim (Pîremêrd, 2009: 83).

Li gel têgeha netew, têgeha welat jî ji wateya welatê esimanî ve bo ser welat û nîştimana Kurdan hate guherîn.

Kuranman ebê le rêy nîştimanda nebezin bîşiyan kujin (Pîremêrd, 2009: 16)

Mîlletî Kurd wacîbe û şertê îmaniyane mehebetî Kurdistaniyan hebê û xoşiyan biwê (Huzî, 1925:53)

Huznî Mukriyanî

Piştî afirandina hişyariya netewî ji aliyê hinek zana û rojnamevanên ku li Stembolê dijîn, çendîn kes û ji wan Huznî Mukriyanî û Emîn Zekî Beg berê xwe dane qada dîroknivîsiya Kurdistantewerê û wek bestêna netewesazî û hişyariya netewî mêze kirin. Di sala 1925an de Huznî Mukriyanî bi nivîsandina yekem dîroknivîsiya Kurdistantewerê li jêr navê “Xunçey Beharistan” dest avêt bi paşerojsazî û bi Kurdkirina efsaneyên hevpar ên neteweyên Îranê û herwiha hin karên dinê yên netewesazî bi rêya dîroknivîsînê ve. Huznî bi başî ji girîngiya dîroknivîsî ji bo netewesaziyê agehdar bû: “Tarîx hisiyat û necîbiyî însan bilind dekat”. Însan le ser rêgay tereqî û tewawî bo menzilî azadî û serbestî debate pêşewe” (Huznî, 2007: 58). Her lewam dest avêt bi dîroknivîsiya Kurdistantewerî.