Şerê cîhanî yê yekem cuda ji vê yekê ku guhertinek mezin bi ser tevahiya welatên Rojavayî de anî û du eniyên hêzan li hember hev du de ragirtin, di navçeyên Rojhilata Navîn de jî guhertin li dû xwe anî û rê bo destverdan di welatên weke “Birîtaniya”, “Fransa” û “Amerîka”û di karûbarên hundirî welatên navçê de xweş kir. Ji aliyek din ve neteweyên cuda yên erdingariya pan û berfireh a Rojhilata Navîn, ku her yek ji wan bi mebesta avakirina binyata dewletên netewî yên xwe, hêza netewî ya çekdar ava kirin û di heman demê de jî siyasetvanên wan tevlî têkiliyên dem û danûstandinan û li gel desthilatdarên wê demê yên cîhanê bûn. Di vê navberê de neteweya Kurd jî di hemû parçên Kurdistanê de kevte hewldanan ji bo bidest xistina parek ji daxwaziyên netewî yên xwe û heta bo rizgarbûn ji bindestiyê hewla serbixweyî di tevahiya parçan de ku ev heyama sed salan bû ew dihatin serkut kirin.
Yek ji wan kesayetiyên ku di tevgera neteweya Kurd de bi taybet li Rojhilatê Kurdistanê bandora wî hebû, “Simaîl Axayê Şikak” an jî wekî ku tê naskirin “Simko” ye. Simaîl Axa, wek tê naskirin “Serdar Nosret” û kurê “Mihemed Axa” û neviyê “Elîxanê Şikak” bû. Ev eşîra herî mezin a Kurd û Rojavayê Îranê ye û di guhertinên li rojavayê Gola Urmiyê de gelek xwedî bandor bû. Bo şirovekirina vê behsê, lêkolerê wekî “Martin Van Birruynsin” bi taybet bandora wê eşîra han di serdemê şerê cîhanî yê yekem de xistiye ber tîrêjên ramanê û lêkolînkirin li çavkaniyan û heta bi lidarxistina gotûbêjan bi siyasetvan û çalakvanên berê yên wê navçê re, komek agahiyên bi sûd bidest xistiye.
Di şer û pevçûnên cîhanî yê yekem de û çendîn salan jî piştî wî şerî, kesayeta herî tê naskirin di sînorê Îran û Osmaniyan de Simaîl Axa yê Serokê eşîra Şikak bûye. Wî bi jîrî ji wan derfetên aloz yên navçê li çarêka sedsala yekem a sedsala 20î de ji bo wî derketin holê û mifah jê wergirtibû û balansa xwe di navbera Osmanî, Rûs, Îran û Brîtaniyan de ku li gel hemûyan jî pêwendiyên wî hebûn, ragirtibû û berfirehî dabû bi desthilat û bandora xwe di navçê de. Piştî şerê cîhanî, xwe wekî hakimekî serbixwe nîşan dida û digel taximek li rêberên neteweya Kurd alîkarî dikir û hikûmeta navendî li gel pirsgirêkan rû bi rû dikir. Heta artêşa Îranê di Tebaxa sala 1922an de gorî gotina wan bixwe pirsgirêk wan vemrandiye û ew li hundirî axa Îranê derkeft, û wekî lîstikek bihêz di Kurdistana navendî de ma û Brîtanya û Osmanî jî di pirsgirêkên Wilayeta Mûselê de her du aliyan ji wan xwastin nêzîkî berjewendiyên xwe bibin û ji hêz û karîzmaya wî di nav Kurdan de mifahê werbigrin.
Rewta jiyana Simko ne tiştekî berovajî şêwaza jiyana serok eşîrekî kurd bû. Piraniya şaneyên desthilatdar ên Kurdan bi danîna têkiliyan bi biyaniyan re hewl didan ku cih û pêgeha xwe di nava tayfa xwe de xurt bikin. Têkiliyên wan bi piranî bi dewletên Îran û Osmanî re bûn. Lê, di dawiya sedsala 19an de, wan bi hêzên Ewrupî re û herî dawî jî bi Dewletên Yekbûyî re têkilî danîn. Vê yekê hişyariya wan nîşan da, ku wan guhertinên navneteweyî hîs kirine û dizanin ku bi bêyî piştgiriya navneteweyî ew nikarin daxwazên xwe bi pêkin.
Di nav wan serokên kurdan de, Simko, ji bilî taybetmendiyên wî yên kesayetî, dem û cihê çalakiyên wî ew zêdetir taybetî kiribû. Herêma Êla Şikak li çiyayên rojavayê Gola Urmiyê li kêlega sînorê Osmaniyan bû. Heta di dema aştiyê de jî bandor û nifûza eşîrê di nav sînorên Osmaniyan de berdewam dikir. Û ew navçe li qiraxa her du welatên weke Îran û Osmanî de pêk anîbû. Heta destpêka sedsala 20an sînor ji bo eşîrên kurdan ti wateyeke wan tinebû û piraniya wan mêrg li herdu aliyên sînor hebûn. Kurdên parçeyên Kurdistanê ji ber peywendiyên xwe yên eşîrî, malbatî, civakî, zimanî, xwînî û … hwd. xwe nîştecihên heman welatî dihesibandin û ev parçebûn tenê di mejiyê dagirkerên Kurdistanê de bû. Sînor di destê dewletên Îran û Osmanî de ti sînorên diyarkirî tine bû. Li herêmên sînor her tim desthilatdarî hatiye desteserkirin.
Herçawa ku me got Eşîra Şikak yek ji mezintirîn eşîrên navçê bû û di dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20î de Simaîl Axayê Simko serokatiya eşîrê girt ser xwe. Li gor Martin Van Birruynsin dinivîse, ev eşîra piştî “eşîra Kelhor” li Kirmaşanê mezintirîn eşîra kurdan e.
Di sala 1920an de ji 2 Hezar malbatî zêdetir hebûn. Di sala 1906 de, piştî kuştina Omer Axa yê Mamedî û Cehfer Axayê Ebdoyî, her yek ji şaneyên desthilatdar ên Şikak bi awayekî tên kuştin, Simko desthilata Şikakan digire bi stûyê xwe.
Di Şoreşa Meşrûiyetê de tevlî hêzên “Îqbal Seltene” dibe hakimê Makoyê û piştire dibe desthilatdarê navça “Kotol û hikûmet jî wê desthilatê diselimîne.
Di sala 1913an de Simko bi serokên neteweyî yên kurd re peywendiyên xurt danî û gotara wan îspat kir. Simaîl Axayê Şikak jî bi xwişka Seyîd Taha cîgirê “Şêx Ubeydulah Nehrî” re zewicî. Bi vê yekê zêdetir cihê lingê xwe xurt kir. Şêx Taha li her du aliyên sînor kesekî bihêz û bibandor bû û Şêx Ubeydulah bi xwe jî di serdema “Nesredîn Şahê Qacar” de li dijî hikûmeta Îranê şoreşeke mezin birêve biribû.
Ji aliyêk din ve têkiliyên Simaîl Axa bi mîrên Botanê “Ebdulrezaq Bedir Xan” re jî hebûn. Bedir Xan li Urmiyê kovareke kurdî derdixist û piştî ku Rûsan Bedir xan li Urmiyê dûr dixin, berpirsayetiya kovarê jî heta sala 1914an dikeve stûyê Smaîl Axa.
Di salên şerê cîhanî yê yekem de, Simko xwe ji şer parast û hêzên xwe birêxistin kir û wek çavkanî dibêjin, wekî siyasetmedarekî jêhatî hemû der li ber xwe vekirî hiştin. Simaîl Axa dixwest bi xwendina sîyaseta navçê û cîhanê, hêzên Ewrupî û her wiha rewşa kurd û rewşa Îranê tevbigere û balansê rabigire. Guhertin ewqas tevlîhev bûn ku hemû çalakvanên siyasî yên herêmê rastî ser gêjiyê kiribûn.
Piştî Şoreşa Rûsyayê, dema ku artêşa “General Paratov” ji Kurdistanê vekişiya, Simko karî piraniya wan deveran û çekên wek topavêj bi dest bixe.
