"Meseleyî Wîjdan" Ehmed Muxtar Beg ê Caf û pêngava duyem
Dr. Azad Mukrî
Salekê piştî belavbûna novlet a "Di Xewna Min De" ya Cemîl Saîb, Ehmed Muxtar Beg ê Caf helbestvanê nasikirî yê Helbestên kilasîk ê Kurd, novlet a "Meseleyî Wîjdan" nivîsand. Meseleya Wîjdan weke teksta çîrokê giringe ji ber ku nivîskar di rewşeke taybet de ku, berê helbestên klasîk ên Kurdî nivîsandine, berê xwe dide nivîsandina nivîsên çîrok û vegotina Kurdî. Destpêka vê çîrokê gelek bihêz e. Her ji hevoka yekem de ku behsa cihê vê çîrokê dike, pirsekê li cem xwendevan çêdike. Nasandineke cuda û weke rêça Kafka. Lê dema ku tu çîrokê dixwînî ew têgeh tê guhertin. Di romana Koçkê de navê karekterê sereke yê Kafka (K) ye, karakterek bê nav. Pirsek li cem xwendevan çêdibe. Di vê çîrokê de nivîskar weha destpê dike. "Ji dayîkbûna min li qezaya (H) bû. Ji malbateke hejar, bavê min di şerê mezin de şehîd bû. Êdî ez bê kes mabûm."
Lê ev pirsa ku li cem xwendevan çêdibe, ev nezelalî ye ku ji ber cihê vê çîrokê di nava mejiyê xwendevan de çêdibe, bê bersiv dimîne û di tevahiya çîrokê de ew şêwazê nav lê kirinê bandoreke din nîne. Meseleyî Wîjdan weke piraniya çîrokên piştî wê hatine nivîsandin, rexneyeke civakî ye, di rastiyê de nivîskar bi zimaneke ne çîrok behsa bûyerên civakî yên wê demê yên Kurdistanê dike. Herweha atmosfera hizir, abor û çandî de ku bi ser takên civakê de zal bûye nîşan dide. Armanca sereke jî her ew e ku bêje çawa civak dikare rola xwe bibîne di çêkirin, guhertin an jî têkdana şexsiyeta taken di nava civakê de.
Ji aliyê din dema ku du çînên serdest û bindest ên civakê tîne rojevê, behsa peywendiyên wan di nava civaka Kurdî de dike, dixwaze nîşan bide ku kar û reftara çîna serdest li gor reftar û serederiya çîna bindest tê guhertin û ji ber ku çîna bindest lîstik û reftara civakê nas nake, berdewam şikistê tîne.
Kesê ku vê çîrokê vedibêje bixwe kesayetiyê sereke yê çîrokê ye. Wate tevahiya wan bûyeran wê demê wateyê peyda dikin ku akterê sereke bixwe têde amade be. Akterek ku ji nava hejarî û tinebûnê li bajarê (H) derdikeve û li ber deriyê xelkê û bi nanê wan mezin dibe, piştre fêm dike ku divê li ser lingên xwe bisekine û nabe ku bibe barê ser milê ti kesî.
Nivîskar bi kurtî behsa wan bûyeran dike û weke çîrokên folkolorî demê berçav nagre û pabendî mentiqê vegotina bi demê re nabe.
"Ezê bêkes û bê pişt, li cem çend xizmên dûr bi tenê mam û nebûna delaliyê ber dilê dê û bavê xwe, wan xizman jî ji ber însanetî û mirovaniya xwe nan û pîvazek dane min, ji ber ku ti mafekî min li ser wan nebû. Dema ku ez hinekê mezin bûm ez têgihêştim ku divê ez bi hêza milê xwe nanê xwe peyda bikim û nebim barê ser milê kesî."
Valatiya navbera zaroktî û nûciwaniyê bi wan çend gotinan derbas dike, xwendevan piştre dizane dayîka wî jî nemaye ku berî niha behsa wê kiribû. Ji ber ku di hevoka sêyem de dibêje edî ez û dayîka xwe ya hejar bêkes û belengaz man". destpêkê de ewqas bilez behsa bûyeran dike, heta dema ku digihêje serdema nûciwaniyê û piştre hinekê hêdî behsa bûyeran dike û bêhtir bala xwe dide ser hin bûyeran.
Sedema wê jê ew e, nivîskar li şûna ku di xema teknîka vegotinê de be, pirsgirêka wê yekê heye ku behsa çi bike.
Wate naverok û mijara vegotinê tevahiya çîroka wî ye, her ji ber giringiya wateya mijara ku behsa wê dike, navê çîroka xwe kiriye Meseleyî Wîjdan.
Ehmed Muxtar di vê novletê de weke çîrokên kevin ên Kurdî û çîrokên nav edeba gelên din, di nava atmosfereke edebî ya exlaqî û perwerdeyî de digere. Wate çîrok û atmosfera vegotinê qalibeke ku bikare naveroka xwe ya hizrî têde bicîh bike. Ew jî wate wîjdan di cîhana me de çiqas giring e û em çawa dikarin li gor wîjdana xwe tev bigerin û dilê kesî neşkênin, lê eger tu ji wîjanê xwe derkevî çawa dikarî bibî sedema têkçûna maf û aramiya xelkê. Bo vê mebestê nivîskar çend karakteran diafirîne ku bikare hizra xwe cigar bike. Yekemîn kes dikandarekî tacir e ku bi hosta bang li wî dike. Dibe nivîskarê hesabên dikana wî û dibîne ku hosta xelkê dixapîne rojekê jê pirs dike"Hosta li gorî şerîetê xapandin di bazirganiyê de helal e…" ew dibêje her karê ku bibe sedema hêsankariyê bo debara xelkê (Cayîz) e bi mercê ku kuştin û dest birin bo namûsa kesî têde nebe, Û Wîjdan Çî ye? Êtîm ji vê zêdetir neaxive".
Mijareke din ku Ehmed Muxtar Caf di helbestên xwe de jî giringiyê pê dide Xwendin e. di vê çîrokê de jî ew di wê baweriyê de ye ku peywendiyeke rasterast di navbera xwendin û wîjdanê de heye. Ji ber wê hêviyan ji hostayê xwe dike zarokên xwe bişîne xwendingehê lê ew dibêje ku xwendin dibe sedem ku xelk Ehmeq bimîne. Wate nivîskar li vir jî li pey mijareke fêrkarî digere
Hosta ji bilî bazirganiyê, cotkariyê jî dike, li wîr jî dîsan mafê werzêran dixwe û nivîskar her hizra wîjdanê hostayê xwe dike ku nemaye. Di dawiyê de nivîskar bi sûdwergirtin ji guhertinên civakî û aborî riyekê dibîne û pêşniyar dike ku hosta û kesên weke hosta li şûna ku xelkê bişelînin kompaniyên bazirganiyê deynên. Ji ber wê her ji destpêkê ve min got ku ew çîrok, çîrokekî fêrkarî ye. Nivîskar pirsgirêkekê mezin dike û çareseriyekê jêre dibîne. Çareseriya wî jî bo vê yekê ye ku mijara wîjdan biparêze.
Di rewşeke din de ku nivîskar di nava vê çîrokê de diafirîne, pirsgirêka têgihêştinê ya kesên binajûxwaz di nava rewşên nû de nîşan dide. Li cem wî kesî karê xwe temam dike û berê xwe dide bajarekî din.
"Ez tevî karwanê ji bajar derketin. Çûme bajarekî din ku di nava heman lîwayê de bû. Dema ez gihame navenda bajar, hewayeke xweş, paqij û bax û baxçeyên bedew lê hebûn. Lê mixabin nav kolanan gelek pîs bû. Avrêj û gilêş li kolanan bû ez bi wê yekê pir aciz bûm".
Kesê çîrokê vedibêje di xema bajarekî nû de ye. Ji ber wê tevî behskirina ji bajarê nû ku navê wê jî nabêje, dilgiraniya xwe li hember vê rewşê nîşan dide. Li wî bajarî li pey karekî nû digere û dibe erzûhal nivîs. Li ser vê mijarê tê girtin û di dawiyê de bi riya hevalekî xwe neçar dibe ku wîjdanê xwe bixe bin piyên xwe û biçe û teşebûsê li rêveberê bajar bike û pere bide û azad bibe. Êdî jiyana wî tê guhertin û ji kesekî ku hatibû girtin dibe kesekî rêzdar.
"Sibê min dît dema ez çûme îdareya polîs, min çi dît, wê demê ez li ser lingan disekinandim, niha cihek bo min danîne ku ez rûnêm. Wê demê bi zorê rê didan min ez baxivim niha li bendê ne ez baxivim, min nekarî xwe bigrim min ji komîser pirsî, berovajî duh îro gelek rêza min digrin, çi bûye?
Wele ez jî nizanim, her ewqas nebe ku niha fermanek ji serok hatiye
Li vir çîrok vedigere rewşa piştî ku akterê sereke wîjdana xwe dixe bin lingê xwe. Herweha nebûna wîjdanê li cem kesên din jî tê nava çîrokê de. Herî dawiyê nemana wîjdanê dibe sedem ku akterê sereke bibe serokê bajêrvaniyê. Piştre ku pileya wî bilind dibe û dibe berpirsê bajarekî mezintir. Dema diçe wî bajarî di rê de dibîne ku du keçan weke xwînê didin tayfeyeke din a wê deverê, li vir nivîskar pirsgirêkeke din a civaka Kurdî nîşan dide, ku ew jî dana keçan e li şûna xwînê. Ew guhdar dike ku keç dibêjin, xwedê qebûl nake, kesekî din hatiye kuştin, yekî din qetil kiriye, çima em ê ezabê bibînin. Eger heye ku dilê me bi kesekî din re be, çima hûn jiyana me tine dikin? Xwedê û wîjdan wê yekê qebûl dike?
Ev nizanin ku xwedê gelek bi sebr e, bi hezaran tiştên weha qebûl kirine û wîjdan jî tenê bi nav heye û kesî bi çavê xwe nediye."
Nivîskar bi riya kesê çîrokê vedibêje weha peyama xwe di nava çîrokê de tîne ziman ku ya di cîhana îro de tê kirin desthilat dike û wîjdan tine ye û bi nermî ol`an jî rexne dike.
Ya ku di dawiya çîrokê de û wek xala dawiyê balkêş e ev e ku nivîskar weke çawa hevoka yekem a çîroka wî neçaverêkirî bû, wate cih nediyar bû, di dawiya çîrokê de jî, tevî ku di paragrafa berî dawiyê de encama binpêkirina wîjdan nîşan dide û mînaka berçav a zilmkirina ji wan keçan nîşan dide ku weke xwînê didin, lê dîsan gumanê li cem xwendevan çê dike.
