Beşa yekem a vê gotarê li vir bixwînin
Leyla Zemanî
Wîlayeta Mukriyan wek berê jî hate behskirin, bi wan navçeyan re tê gotin ku di bin desthilata eşîrên Mukrî de ne. Eşîrên Mukrî jî berê ji çend tayfeyan pêk hatibû ku yek ji wan û girîngtirînê wan tayfeya “Mukrî” ye. Ew tayfeye ji tayfeyên navçeya “Baban” a ser bi Şarezûrê bû. Ew zanyariyên ku “Şerefxanê Bidlîsî” dide, li serdema Muxolan û serdema hikûmeta Turkman a “Aqabînlo” û “Qereqobînlo” di navbera navçeyên Şarezûr û Baban de sînorek wisa nebûye ku pêşiya hatin û çûn yan pêşiya zozançiyan bê girtin. Lewma ew tayfane li wan navçeyan di hatinûçûnê de bûne.
Lê ji deştên xwarê gola Urmiyê ve, ew Kurdên li wir jiyan kirine di bin givaş û zextên Muxolan de bûne. Di wê serdemê de navçeya Serdeştê xwedî girîngiyeke taybet bûye. Eşîrên nîştecihên Serdeştê, bi rehetî zozantî kirine û bê tirs û astengî çûne navçeyên Baban. Yek ji van eşîran jî eşîra Mukrî ya navdar bûye.
Li gorî Şerefnameyê, eşîrên Mukrî di serdema “Seyfedîn Xan” de xwedî hêzeke mezin bûne. Wan gelek cih, deşt û mêrg bi dest xistibûn û piraniya deverên jêr gola Urmiyê di bin destê wan de bûn.
Berê ew li navçeya “Diryaz”ê ya li xwarê gola Urmiyê û derdora Mehabadê ya îroyîn bi cih bûn. Lê di serdema Muxolan de, piraniya Mukriyan ji ber zextên ku Muxolan xistibûne ser wan ber bi navçeyên çiyayî yên Serdeştê ve çûn ku dûr ji destê Muxolan bûn. Muxolan bi derba şûr û hêza çekdar ve beşeke zêde ji navçeya Mukriyanê xiste bin desthilata xwe. Diyar e ew cihên ku bi Mukriyan an jî navçeya Mukriyanê têne naskirin, yek ji navçeyên bi bereket ên Rojhilatê Kurdistanê û tevahiya Îranê ne. Ew navçane hem xwediyê çiyayên bi berf, çemên pir avî û hem jî deştên tijî zevî û baxç in.
Muxolan ew pantahiye dagîr kirin. Bo mînak, zozana “Holakoxanê Muxol” li nêzîkî çemê “Mecîdxan”ê li devera navbera Bokan û Mehabadê, ku niha jî her gundek bi navê “Qelaya Elako” yan jî “Qelaya Holako” heye. Muxolan her çiqas zêdetir li navçeya Mukrî bi pêş ve çûne, eşîra Mukrî jî zêdetir ber bi paş ve çûne aliyê navçeyên çiyayî û daristanî yên Serdeştê û li wir mane. Lewma jî îro em dibînin ku navê piraniya gund, çiya û diyardeyên sirûştî yên Mukriyanê navên Muxolan li ser wan maye.
Gelek ji me dikarin li gundên derdora Mehabad, Bokan, Miyaduaw, Şahêndêj (Sayîn Qela), Tikab û heta li nêzîkî Seqizê jî navên Tirkî û Muxolî bibînin. Lê her ku mirov ber bi Serdeşt û deverên çiyayî û daristanî ve diçe, ku hatinûçûna Muxolan li wir dijwartir bûye, navên hemû diyardeyên sirûştî, gund û cihan bêtir kurdî ne û wek xwe mane. Ewa ku cihê balkêşê ye ew e ku Serdeşt hertim cihê mana eşîra Mukrî bûye.
Ev mane hem di serdema Muxolan de bûye û hem jî beriya wan jî beşek ji Mukriyanê li wir bûne. Lê di serdema Muxolan de ji bo xelkê Mukrî zêdetir cihê bêhnwedan û penahgehekê bûye ku ji destê Muxolan reviyane û her demekê ku Muxolan ji ber êrîşên xwe bo ser navçeyên cuda yên dinê, aliyê gola Urmiyê an jî navçeya Mukriyanê bi cih hêlane, gelek ji eşîrên Mukriyanê vegeriyane cihê xwe û li wan cihan ji nû ve dest bi karê çandinî, şivantî û kar û barên jiyana civakî ya xwe kirine.
Ew rewşa hatin û çûna Kurdên Mukrî, di heyama desthilatdariya Êlxanên Muxolan de berdewam bûye. Lê piştî wê ku hikûmeta Êlxanên Muxolan hêdî hêdî ber bi lawaziyê ve çûye û bandora wan di wan navçeyan de kêm bûye, gav bi gav Kurdan derfet bi dest xistine û vegeriyane warên xwe yên berê û kontrola Urmiyê û xwarê gola Urmiyê xistine bin desthilata xwe. Bi vî rengî ne tenê Mukriyan ku ji navçeyên Mukriyanê ve hatin û çûna wan hebû, belkî ew eşîrên dinê jî ku li wê erdnîgariyê dijiyan, ji bo ku li herêmê bibin desthilatdar, bi hev re yekîtiyeke eşîrî ava kirin û karîbûn di hevkêşeyên siyasî yên Îran û Osmaniyan de rola xwe bilîzin û di gelek serketin û binketinên Kurd de beşdariyê bikin.
Her bi vê hizrê, Kurdên Mukrî pêwîstî bi rêxistinkirina kurdên herêmê û rêberîkirina yekgirtinê hebû. Ew rêberayetiye li devera Diryazê, li derdora bajarê Mehabadê yê îroyîn, ji aliyê kesekî bi navê “Seyfedîn Xan” ve hate rêkxistinkirin. Ji xeynî navçeya Diryazê, gelek ji navçeyên dinê ku di erdnîgariya îroyîn a Îranê de bi navê navçeyên Tirknişîn têne naskirin, di bin desthilata wan de bûn. Wek mînak yek ji van deveran herêma “Dol Barîk” an jî “Melkendî” ye ku niha bajarekî bi navê Melkendî an jî “Melîkan” ku bajarekî Tirkan e, pêk tîne.
Herwisa navçeya “Axtaçî” yan navçeyên navbera du bajarên Bokan û Mehabadê, navçeya “Îl Teymûr” yan “Yaltemir” ku navçeyên navbera Serdeşt û Mehabadê, herwisa “Sindûs” ku dibe derdora bajarê Nexedê, hemû ser bi Mukriyanê ne.
Piştî çûna xanên Muxolan, li gor nivîsa Şeref Xanê Bidlîsî, ew navçeye berfirehtir bûye, lê ew navçeye ji ber wê ku berdewam şer û pirsgirêk tê de hebûye, pêwîstî bi aramiyê hebûye, her lewma mîrnişîna “Mukrî” tê pêkanîn û ew mîrnişîne, mîrnişînek bihêz û naskirî ya dîroka Kurdan e.
Dom heye….
