Kurdshop - Bajarê “Koye” yek ji bajarên Başûrê Kurdistanê ye, ku hem li warê dîrokî girîngî heye û hem di serdema nû de bi hebûna gelek sedemên girîng, cihê bal danê ye. Di vê nivîsê de îşaret bi çend xalên girîng ên derbarê bajarê Koyê de dikim. Yek ji girîngitrîn taybetmendiyên ku Koyê heye her ji serdemên berê ve hilkeftek cografî û stiatejîk a Koyê hebûye, ku wisa kiriye hem li dîroka berê û hem li serdema nû de, wek pêgeheke nû ya hêzên çekdarî û siyasî yên Kurd, pile û pêgehek bilind hebe. Nîşana wan pile û pêgehan jî hem niha û hem li berê de di şiklê bajêr de diyar in. Li berê de yek ji pêgehên leşkerî yên “Paşayê mezin” bûye û di niha de jî beşeke zêde li şoreşgerên Kurd li başûr û Rojhilat wir rûniştî ne. ji ber aliyê dîrokî ve pir sebeb hene û yek ji wan: Dikarin îşaret bi hebûna “Keleha” kevin a bajarê Koyê bikin. Ev keleha bi Birca Koyê hatiye naskirin, keleheke kevin a leşkerî ye û hemû taybetmendiyên keleha leşkerî ya kevin hundir de hatine berçavgirtin û niha jî her bi vê hatine nûjen kirin û li ser hev kirine wek yek ji asewarên kevin ên Kurdan hatiye parastin û li ser xwe maye.
Her çawa ku behs li ser hatiye kirin, kelhe li destpêkê û li sedsalên neh û deh ên Zayînî de li Ewrupa û piştî hilweşîna “Împiratoriya Karolinjî” hatiye avakirin. Di vî serdemî şûnda zewiyên di nav cotyar û xwediyê zewiyên mezin de hatiye parvekirin û her kesî dest bi ser beşek li zewiyan de girtiye. Lê, tenê dest bi ser de girtina zewiyan bo xwedî zewiyan bes nebûye, belkû wan hewcehî hebûn ku, zewiya ku bidest xistine biparêzin. Parastina wan zewiyên ku li destê xwediyê zewiyên cîranan û herwisa yên ku bi mebesta dagîrkirina zewiyên nû bûn hewce bû.
Lewma xwediyê milkan hewcehî bi vê yekê hebûn ku bînayên mezin û berxweder li hember êrîşan ava bikin ku, hem hejmarek pir ji xelkê li hundir de bicih bikin û hem piraniya beşên embar û cebelxane û … hwd li hundir de bê tiştî û dema desttengiyê ku di demên hewce de bikarin sûdê jê webigirin. Ji aliyek din ve ji vê bînaya ku li bilindahiyê dihat avakirin ber bi panahiya zewî û derdorê be ku bi awayekê bê darêjtin ku li ser çar aliyên derdorê de hakimbe. Ev kelehên han hem wisa dihatin avakirin ku bo êrîşkirin li bar bin û hem li hember êrîşan de berxwederiyê nîşan bidin. Ji aliyek din ve herçend ku keleh zêdetir wek cihên leşkerî mifah jê dihatin wergirtin, lê wek navenda rêberatî û fermanderiyê jî rol dilîsitin. Ev kelhe bi ser du dest li kelhên bajêr de ku li bilindahiyekê an li kêlega bajaran dihatin avakirin û kelehên gund bi ser gundan de jî dihatin parvekirin. Kelhên bajaran bo çavdêrîkirina li ser xelkê derdor û rêyan bûn. Kelhên gundan jî bo çavdêrîkirin li ser binkeyên wek aş û zewiyên biqîmet mifah jê dihatin wergirtin û ji aliyek din ve jî binkeyên desthilat û jiyana xwediyê milk û necîbzade û Axayên wî serdemî berçav bû.
Diviya bû her kelehek li ser girekî, yan bilindahiyekî, ku li her çar aliyan serdest bû, were çêkirin. Yan gir bi awayekê sirûştî li bajar û gundan hebûn û desthilatdaran li ser wan keleh çêdikirin, wek keleha Koyê ya li Başûrê Kurdistanê, an jî gir bi destan hatibûn çêkirin û herî û kevir bi torbe û tûrikan bû dianîn û ew çêdikirin, ku jêra digotin girê tûrik di bin de û bi mil û baskên xelkê dihatin çê kirin û piştre keleha li ser hatî çêkirin, mîna keleha Serdar li bajarê Bokan a li Rojhilatê Kurdistanê.
Piştî ku ji bo kelehê girik hatin çêkirin, ji bo ku dijmin êrîş neke, hewce bû li dora wê xendeq bên çêkirin. Her kelehek, ji van beşan cuda bûn, xwediyê Xançe an bircek ji bo çavdêriyê hebû. Di kelehên mezin de li çar aliyan bircên nobedariyê hebûn, da ku li dora xwe binerin heta bikarin tevahiya derdora xwe çavdêrî bikin. Bircek bo parastinê jî dihatin çêkirin, ku hêla parastinê ya dawî ya berxwedaniyê bû û xwediyê kelehê an jî fermandarê wê tê de bû. Ew beşa kelehê ji hemûyan ewletir bû û cihê kelehê yê dawî bû ku heta ew der neketa destê dujmin keleh nediket.
Her kelehekî ji bilî wana hewşeke mezin jî hebû. Beşên din ên kelehan binkeyên leşkerî, xaniyên lixavkirin û kargehên çekan, embarên xwarin û vexwarinê û bîrên avê bûn ku weke beşên din yên kelehan dihatin hesab kirin. Li gorî çavkaniyên leşkerî, her kelehek di beşên hundirbûnê de zêdetir zirar dighîjê, lewma ji bo ku lawaziyên kelehan sererast bikin, li ber deriyê hemû kelehan yek an du holîk çê dikirin ku bi navê "holîka dergehê" tê zanîn.
Ew holîkên han ji ber wê dihatin çê kirin ku wir bikarin her tiştî baştir bişopînin. Ji ber ku di deriyê kelehê de xalek xuya nîne û di wateya xwe ya leşkerî de weke "noqta kor" tê naskirin ango noqteyek ku ji aliyê xwediyên kelehê û nobedarên kelehê ve parastî nine û nayên dîtin tê naskirin. Lewma, li her du deriyan de bo çavdêrîkirina aliyê din holîk çêdikirin. Di beşa hundir bûna derî de jî hewşek hebû ku serbanê wê kun kunî dikirin û ev jî ji ber vê ye ku di dema êrîşê de bikarin li bilindahiyê li dujimin bixin. Her kelehekî dîwarek parastî an warşî heye ku dora kelehê ji xwe digie. Dîwarên kelehê heta 3 metran fireh û 12 metran jî bilind in.
Bi wan taybetmendiyan ger çav li birca Koyê bikî, dibînî piraniya taybetmendiyên kelehên sedsalên 9 û 10 ên Zayînî hene. Birca Koyê li ser bilindahiyekê hilkeftiye ku li ser bajêr de hakim e û herwisa ji aliyek din ve jî li ser zewiyên derdorê hakim e. Ev bilindahî, bilindahiyeke sirûştî ye û asewarên avahiyên derdora kelehê, niha jî tên dîtin. Cuda ji vê ku paniya kelehê 7000 metir e. Ev panahiya mezin bi mebesta çekdarî mifah jê hatiye wergirtin û niha jî pêkhateya kelehê vê nîşanî me dide ku hewş û beşa hundir a kelehê cihê rahênana leşkerî bûye. Dîwar û odeyên kelehê bi geç û keviran hatiye çêkirin. Cuda ji vê ku hola dûr û dirêj a di navbera dîwar û hewşê de ku dibe cihê bêhnvedana serbazan e û birca Koyê de 23 ode hene. Dîwarên vê kelehê 120 santîmetr in. hilkeftiya cihê keleha Koyê bilind e, keleha Koyê 750 qat heye, ku jêra dibêjin pîvana kevin. Di vê pîvana kevin de leşker û çekdaran çavdêriya welat kirine, bi taybet di dema şer de wir dujmin tengav kirine.
Di nîveka aliyê rojhilatê kelehê de du derence hene ku diçin qata duyemîn, û pênc ode û sê hewş hene, herwiha saloneke mezin a 90 metran dirêj û şeş metran fireh jî heye, ku di dema Osmaniyan de ji bo razanê dihat bikaranîn. Deriyê ku ber bi bajarê keleha Koyê ve ye, deriyê sereke bûye, xwediyê wan taybetmendiyên navborî ye, ku me behs kir, ji ber ku li her du aliyên derî holîkên taybet ji bo çavdêriya kesên ku têkevin, hatine çêkirin.
Bi giştî yek ji bînayên herî xuya yê bajarê Koyê birca Koyê ye. Ev keleha dibû û dibe cihek ku nasnama kevin a Koyê nîşan bide û wek muzexaneya çandî sûd jê bê wergirtin. Bi taybet ku li cihekê ye ku mezar û tirba helbestanê mezin yê Kurd û avakerê sirûda nîştimanî ya “Ey Reqîb” ango mamosta “Yûnis Reûf” naskirî bi “Dildar” wir helkeftiye. Ji aliyek din ve jî topa “Wista Receb” hatiye danîn. Ev topa jî sembola berxwedan û rawestan li hember dujmin e û ji aliyek din ve bo vê ku dîroka dûr a vê xuya ye û sembola pîşesaziya xwemalî bi taybet di warê leşkerî de ye. Ev guherînên “Wista Receb” mil li mil dana Kurd e li hember mezintirîn împtratoriya wî demî ya cîhanê ku mixabin gelek kes ji temaşeçiyên wê jî lê bi agah in.
Mixabin, birca Koyê dibû û bibe yekek li cihên taybet bo ciwanan û nifşa nû û îmkanatên vê yekê li hundir de hebin ku ciwan wir bimînin û seyranê wir derbas bikin û wek seyrangeheke dîrokî sûd jê bê wergirtin, bê naz û vala xuya ye. Li tevahiya bajêr de jî aliyê kêm ez wek rêwiyekê tabloyeke rênivîniyan nabînim ku min bibe ser rêya birca Koyê, ku mîrata derbasiyan û vebîranîna mîrata “Mîr Mehmûd Mîrê Soran e.”
