Kurdshop – Li Bakurê Kurdistanê yek ji cîhên herî giring ê serdema neolîtîk jî Çemê Kota Ber yan jî Kotê Ber Çem e û ew şûnware di dîroka mirovahiyê de xwedî cîhekî girîng e. Girîngbûna wê jî ji ber ku çanda neolîtîk bi rêkûpêkî lê hatiye jiyan kirin. Li vir sewalkarî û çandinî pêş ketiye. Herwaha piştre jî warên rêveberî, xweparastin û bazirganiyê de jî mînakên ber bi çav hene.
Çemê Kota Ber cihekî serdema neolotîkê ye ku 7 km dikeve başûrê rojavayê Erxenî ya Amed a Bakurê Kurdistanê. Çemê Kota Ber di 1963’yan de ji aliyê şûnwarnasan ve hatiye keşifkirin û kolanên wê yên destpêkê di1964’an de ji hêla Halet Çambel û Robert j.Braîdwood ve hatiye kirin.

Gelek caran navber hatiye dayîn û ji aliyê hin şûnwarnasên din ve ev kolan hatine berdewamkirin û li vî gundê serdema neolîtîk ji bo dîroka mirovahiyê gelek encamên dîrokî derketine holê. Li ser bingeha van kolanan mirov dikare bêje hatiye îspatkirin ku Kurdistan ciheke girîng ê serdama neolîtîkê ye. Gundê herî mezin ê serdema neolîtîkê ye. Hin cihên serdema neolîtîk ên li Kurdistanê sereke ne. Çemê Kota Ber jî cihek ji wan cihan e ku dîroka wê gelek kevnar e û cihek ji cihên mirovahiyê destpêkê gund lê avakirinê ye. Ev cih girîngiyeka xwe ya mezin heye li Kurdistan û Rojhilata Navîn. Ji ber ku cihêk wisa ye ku ji serdema neolîtîkê heya serdema navîn bê navber mirovan ev der bi kar anîne.

Di dema neolîtîkê de jî gelhe/serjimara wê biqasî 600 kesan heye. Ev bêguman mijareke girîng e ji bo wê serdemê. Dibe ku gundê dema neolîtîkê yê herî mezin ji ev der be. Ji ber ku cihên hetanî niha hatine keşifkirin ti cihên wekî vê navendê kevn û gelheya ango hejmara rûniştvanên xwe wekî vê derê zêde nehatine tesbît kirin. Tiştek din ji rêkûpêkbûna vê navendê ya di gelek mijaran de ye. Ya dîtir jî cihê Çemê Kota Ber ê jeostratejîk e. Ev der li ber çemekê ye
Di warê xwarin û vexwarinê de jî ciheke dewlemend e. Mirovên vê demê li gorî kolanên hatine kirin û encamê hatine bidestxistin de mirov dikare bibêje li gorî serdema xwe gelekê bi rêk û pêk in hem di warê baweriyê, hem di warê çandiniyê, hem di warê sewalkedîkirinê û hem jî di warê avahiyan de bi rêxistin tevdigerin û pêşketinên girîng bi dest xistine. Bi taybetî avahiyên li vê derê bala mirov dikêşe.

Destpêkê de li vê derê avahiyên girover çêkirine ku dîroka wan nêzî Berî Zayînê. 10.000 sal diçe. Ev avahî avahiyên serdema neolîtîkê yên destpêkê ne û di gelek cihên din ên neolîtîkê de jî tên dîtin. Lê belê piştî van avahiyan Berî Zayînê. di 9400’î de şeklê avahiyên wan diguhere û bi şeklê bist (izgara )derdikevin holê. piştî van avahiyan vêca avahiyên qanal tên çêkirin. Herku diçe pêş dikevin û planên xwe yên avahiya diguherin. Mînak binê avahiyan bi kevir dikin, piştre avahiyên pir ode çêdikin û di warê mîmarî pêşketineke girîng derdikexin holê. xaniyên wan ên wê demê ji xeynî kuluban piraniya wan serê wan rast û bi girşan serdigirin û pê axê serî dadigirin.

Li gor kolan û vekolînên hatine kirin li Çemê Kota Ber danûstadina wan a bi cîranên wan re ji mijareke girîng e. Yanî di warê bazirganiyê de ji gelek nîşaneyên wan hene. Mînak kevirê obsîdyen ên ku li çiyayên Çewlik û çiyayê Nemrûdê ku li Tetwanê hene anîne û bi kar anîne. Ev ji dide nîşan ku bazirganiya wan a bi derûdor re ji hene. Kevirê obsîdyen ji vê derê zêdetirî 150 km dûr anîna van keviran a vê derê bêguman bazirganî dixwaze. Bi van keviran kêran çêdikin. Pê tişta dibirin û serê tîran jî bi van kevirên obsîdyen çêdikin.

Kevirê obsîdyen mîna camê ye û gelekê tûj ê. Tenê li çiyayên wolkanîk hene. Heta li vê derê hin tiştên ku ji qalikên ji sewalên deryayê tên bidestxistin jî hatine dîtin û wisa xuya ye ku van mirovan ev tişt bi rêya bazirganiyê ji peravên Derya Spî anîne vê derê. Wekî din bi şaxê sewalan das û çakûç çêkirine. Das bi taybetî ji bo çinîna dexil, nisk û hwd tiştên din bi kar anîne.
Li Kotê Ber Çem hestiyên sewalan ji kirine derzî û di karê xwe yên rojane de bi kar anîne. Xwarin û alavên wan ên xwarinê li vê derê wekî gelek cihên din di destpêkê de wan ji girîngî daye nêçîr û komkirinê lê belê bi demê re sewal ango ajal kedîkirin û çandînî pêk anîne û xwe bi van tiştan têr kirine. Gelek mînakên dewlemend ên vê derê hene ku hem bi kedîkirina sewalan hem ji bi nêçîra sewalan pêdiviyên xwe yên jiyanî bi dest xistine. Çandiniya vê derê ji pêş ketiye di dema ewil de genimê eînkor û emmer çandine (ev genim genimeke kuvî ye û di destpêkê de ji xwezayê kom dikin û piştre bi çandiniyê pêş dixin.) wekî nîsk, nok, garis û gelek curêyên beqleyê çandine.

Li vê derê cara destpêkê beraz (wehş) hatiye kedîkirin. Piştre mih û bizin û çêlek hatine kedîkirin. Hestiyên gelek sewalên kedî û kuvî li vê derê hatine dîtîn. Hin ji van ev in. Xezal, mih, bizin, çêlek, beraz, hesp, kêvroşk, rovî, hirç, jijû, sivorî, kîso û hwd. hestiyên gelek sewalên bejayî û hestiyên gelek cureyên çûk û masiyan ji hatine dîtin. Yanî mirov dikare bêje mirovên vê derê li gorî cihên din yên neolîtîkê di gelek waran de di nava dewlemendiyekê de jiyan kirine.
Kotê Ber Çem wekî ku cîhekî giring ê serdema neolîtîkê ye û ew cîhê girîng tenê di serdema neolîtîkê de nêzî 3000 sal hatiye bikaranîn û mirovên li vê derê bêguman di warê jiyana xwe ya civakî de jî gelek pêşketin derxistine holê. Li gorî lêkolînên hatine kirin, di gundê neolîtîk ê Çemê Kota Ber de di encama kolanên şûnwarî de 626 hestiyên mirovan hatine dîtin. Miriyên xwe bi du awayan veşartine. Yek bi şewitandine ya din ji li derveyî gund bin ax kirine.

Ev jî çanda wan a mirî veşartinê dide nîşandan. Çanda mirî veşartinê di heman demê de çanda baweriyê ji dide nîşandan. Ji wan 626 kesan tenê 5 kesan ji 50 salan zêdetir jiyan kirine. Kêmzêde mirovên ku wê demê li wê derê jiyane 30 sal jiyane. Wekî ku dema me ya îroyîn de wekî mîtosekê gelek kes dibêjin mirovên berê demek gelek dirêj jiyane tiştek wisan ne zanistî ye û tenê di gotegota nava civakê de tên gotin in. Gelheya (nifus) xwe ya herî zêde gihîştiye nêzî 600 kesî lê belê tiştek divê em ji bîr nikin ev gelhe li gorî wê serdemê gelheyeke girîng û zêde ye
Têrkirina vê gelheyê, pêdiviyê vê civakê yên baweriyê, yên rêveberiyê û yên parastina ji xwezayê tiştek gelek girîng e. Ji ber vê yekê gavên destpêkê yên wekî avahiyên xwe pêşxistin, çandiniya xwe pêşxistin û baweriya xwe ya di warê olî de pêşxistin li wê derê de roleke sereke dilîze.