Çiya Ezîzî
Di sedsala 20an de, li nav xelkê Kurdên Sovyeta berê, tenê di nav Kurdên Ermenistana Qefqazê de, edebiyata Kurdî bi awayê nivîskî peyda bû. Xelkê Kurd wê demê bi giştî hejar, nexwendewar û avareyê welatên Osmanî û Îranê bûn. Di nav Kurdên wan deveran de vegotineke naskirî heye ku dibêje: Heta beriya şoreşa Oktoberê ya 1917an tenê kesekî xwendin û nivîsandin dizanî û ew jî Erebê Şemo bû.
Wêne: Erebê Şemo
Ev vegotine dibe ku rast nebe, lê ji rastiyê nêzîk e.
Beriya şoreşa Oktobirê ya sala 1917an, Kurdên Ermenistanê nexwendewar bûn. Lê gencîneya wan di nav Kurdnas û Rojhilatnasên Rûs û Ewropî de bûye sedema ecêbmayînê û piştî hînkirina xwendin û nivîsandinê di nav wan de, karîn deriyekî nû di edebiyata Kurdî de vebikin. Ev wêjeye yek ji bihêztirîn beşên wêjeya Kurdî tê hesibandin. Di wê demê de, netenê Kurd belkî xelkê wî welatî jî di bin bandora wêjeya kevnar a bihêza Rûsyayê de bûn. Derbarê Kurdan, ev bandore herwisa ji aliyê wêjeya Ermenî ve jî seh pê tê kirin.
Bi awayekî giştî wêjeya Kurdî li Qefqaziyaya Soviyeta berê bi şêweyekî teorî li binkeya îdolojiya dewletê dihate nivîsîn û naveroka wê sosyalîstî û paşê komonîstî bû, hem wêjeya Kurdî û hem wêjeya xelkên dinê yên Soviyetê bi vî rengî bû. Her çend di wêjeya Kurdî de em rastî berhem û şûnwarên girîng tên, digel wê yekê jî em bînerê hin şûnwaran bûne ku sembolên pêgeha jiyana civakî û çandî ya Kurdan nîşan didin.
Wêne: Kurdistana Sor li Soviyeta berê
Bo cara yekem komek gotar û helbest û çîrokên Kurdî di pirtûkekê de li sala 1932an li Êrevanê hate çapkirin ku navê wê “Afirandina Ewlin” bû ku ji aliyê weşana “Hukmeta Şewra Filistanê” ve hate çapkirin û pêşekiya wê “Emîn Ebdulah” nivîsiye.
Ev pirtûke bo cara yekem mînaka helbesta nû ya berhemhatiya Kurdî ya wê navçeyê belav kiriye. Çend mînakên helbestê jî di gotar û kurteçîrokên pirtûkê de têne dîtin. Di pirtûkê de berhemên wêjeyî yên van helbestvan û nivîskaran li xwe digire: Heciyê Cindî, Azat Nuştunî, Emîn Ebdulah, Etarê Şero, Fita, Salih û Baylor Çayiça.
Wêne: Heciyê Cindî
Tişta ku di van berhemane de gelek girîng û berçav e, hin têgehên wan helbest û nivîsînane ye ku zêdetir piştî afirandina civakek sosyalîstî bi bingeha teoriya marksîzmî ve û ji ol û evîn û hestê dûr e. Ev berhemane bi van wateyane re, hin diyardeyên nû di wêjeya Kurdî de ne ku em dikarin digel tevgera wêjeyî ya “helbesta nû” ku li Silêmaniya Başûrê Kurdistanê li ser destê Ebdulah Goran û Şêx Nûrî û Şêx Salih hate destpêkirin, helsengandin bikin. Van her du tevgerên edebî bi cudahiyên xwe yên di navbera her du ronêsanse de, edebiyata Kurdî girîngtir kirine.
Wêne: Ebdulah Goran
Di vir de em ê bi hev re yek ji helbestên yekemîn helbestvanê Kurdê Qefqaziyayê bibînin:
Etarê Şero di helbesteke bi navê “Ev Jî Dixwînin” de dinivîse:
Xwendina me ronayî ye, fireyî ye
Ilmê wê zef zêde ye
Çêkirina sosyalîzmî li ber me ye
Dewrana me, dewraneka zêde ye
Xwendina me xweş e û eşq e
Em hevra dixwînin tifaqe
Xwendina me bi zimanê dê ye
Em zû biqedînin gotina şêwrêye
Zimnê meyis lal vebû
Xevatiçî tef şa bû
Milê meyî girîdayî aza bû
Dewrana kevtin winda bû
Di vê helbestê de helbestvan ji hevzimanên xwe yên heta wê demê nexwendewar re behsa sûdên xwendinê dike. Di vê helbestê de hin peyvên biyanî û têgehên nû yên wekî sosyalîzm û Sovyetê bi kar tîne. Helbestvan jiyana kevin û nû ya Kurdan dide ber hev. Çawa berê zimanê wan lal bû û nedikarîn bixwînin û binivîsin û niha ji ber xwendin û nivîsandinê dîsa dikarin biaxivin. Demekê êsîr û bi zincîr bûn, lê niha bi azadî dijîn.
Salih ku helbestvanekî din ê qonaxa yekem a wêjeya Kurdî li Qefqazê ye li helbestekê ya bi navê “Yekê Gulanê” dinivîse:
Eyda yekê Gulanê
Ser milê pirolêtara beyreqê sorin
Dikişin ji koçê Berlînî, Londonê
Beyreqî sor her aliya difirin
Ji wan namînin pirolêtarê din
Gişkî sazî dezge ne
Sîlih û çek destê wan dane
Cirge bi cirge dikişin
Gavê dirêj davêjin
Bihevra kilamê îngilabê divêjin
Def zurne ber wan dihejin
Pêşda cimi`eta xevatçiya
Qet talaşê nekîşinin ji faşîstan
Biserkariya tifaqa komonîsta
Bibirin koka kapîtalîstan
Dîwana zulumda rahlişînin
Qeyd cîdara biqetînin
Hevala ji kela zindana derxînin
Beyraqa sor her dera dacikînin
Helbestvanê Kurd, Salih, bi vê helbestê ve pêşwaziya yekê Gulanê, cejna karkerên cîhanê dike. Ev cejne li Sovyetê cejneke girîng û pîroz e. Di helbesta helbestvanê me de em hin peyv û têgenên siyasî û aborî dibînin ku li ser raman û îdeolojiya Marksîzmê hatine darêtin.
Ala sor remza Sovyetê û hemû karkerên cîhanê bû. Helbestvan ji vê yekê qinaetê nayêne û hin têgehên din ên wekî prolîtariya, faşîst, komonîst, kapîtalîst û serhildan bi kar biriye. Ev peyvane cara yekem e ku hatine di nav berhemên edebî yên Kurdî de (Helbest û Pexşan), ew jî dirust piştî serhildana Cotmeha 1917an.
