Kurdshop – Li herçar parçeyên Kurdistanê şûnwarên dîrokî pir zêdene û dikare bê gotin ku bin erdê Kurdistanê her cîhekî bê kolan şaristaniyetek lê derdikeve. Dagirkerên li Kurdistanê herçend bixwazin wan rastiyên dîrokî veşêrin û nehêlin derkevin ser rûyê erdê jî, lê ji ber ku Kurdistan li gor pênaseyê dîrokî û zanistî ‘’Mezopotamya Dergûşa Hemû Şaristaniyetan e’’ her deverekî bê kolan şaristaniyetek jê derdikeve. Ji ber wê jî li hember wê rastiyê dagirker hewl didin an wekî xwe lê bikin, wek şaristaniyetekî wan bixwe ye nav lê bikin û bikin ya xwe, lê di her aliyekî de şaristaniyeta li Kurdistanê heye li gel orîjînalîteya wan ji ber ku naguncê nikarin xwe ji wê rastiyê jî dûr bigrin. Yek ji wan şaristaniyetan jî Girê Til Xelef e.
Girê Til Xelef an jî wekî Girê Til Khalaf jî tê gotin, gireke dîrokî yê giring ê Rojavayê Kurdistanê ye . Dîroka girê Til Xelef Berî Zayînê 6.000-5.400 sal berê ye. Ango dikare bê gotin ku beriya niha nêzîkî 8.000 salan ku bingeha vê çandê hatiye danîn. Çanda Til Xelef çanda jinan û xwedawendiyê ye û çandeke mirov dikare bêje bi temamî çanda kurdewarî ye.
Girê Til Xelef her bi wate jî, Til bî erebî tê wateya gir. Ango dema ku tê gotin “tel” an jî “til” ew peyv bi armanca gir tê bikaranîn. Lê ji ber ku Kurdistanê di bin dagirkeriyê de ye welatên dagirker bi dilê xwe nav li şûnwarên kurdî dikin û wek şûnwarên ku yên wan bi xwe ne didin naskirin û navên wan diguherin û li gor dilê xwe nav li wan dikin. Lê divê em rastiya welat û dîroka xwe bizanin û yek ji wan rastiya jî dîrok Girê Til Xelef e. Rastiya Girê Til Xelef a 8 hezar sal berî naha ji hemûyê giringtir ne tenê cîhekî şûnwarî ye. Herwaha ji aliyê dîroknasan ve jî wek çand tê pênase kirin û çanda Til Xelef tenê bi wê deverê ve girêdayî nemaye, gelek bi bandor bûye û li herêmê û derdora xwe hemûyê belav bûye. Vê çandê pêlên xwe i ser Derya Spî û Balkanan li Ewrupayê jî daye.
Di aliyê din de di wê demê de li ser çandên din ên Rojhilata Navîn jî gelek bandor hiştiye. Di hêla çêkirina alavan de mirov dikare bêje di nava şoreşa neolotîk de şoreşek din kiriye. Ev yek jî hem di çêkirina firaxan de hem jî di teknîka çêkirana alavên ku pê firax tên çêkirin de. Ango wek firaxên ji herî û kurê yên wek cer û kûzik jî tê gotin û teknîkê çêkirinê wê de gelek pêşketin bidest xistine. Pêşengê vê çandê jin e. Ji ber vê yekê gelek cihên çanda Til xelef lê xuyaye peykerên jinên xwedawend lê hatine dîtîn. Ev gir nêzî 2 km dikeve rojavayê bajarê Serêkanî ya Rojavayê Kurdistanê. Li kêleka çemê xabûrê ye. Dd sala 1907-1913 de ji hêla şûnwarnasê Alman Max Freîherr von Oppenheîm ve hatiye kolan.
Herêma Til Xelef di dîrokê de gelek nirxên mirovahiyê yên pîroz derxistine holê û xwediyê çandeke dewlemend e. Ev dewlemendiya wê bûye sedem ku ji beriya niha 8.000 sal heta niha tu deman êrîş li ser kêm nemîne. Ev êrîş carna bi awayê fiîlî û fîzîkî carna jî bi awayê çandî çêbûne. Ji ber ku çandeke dewlemend bûye gelek cîranên wê hêj di wê demê de çavên xwe berdane ser û xwestine yan tevli vê çandê bibin yan jî dewlemendiyên vê çandê bi dest bixin. Çanda Til Xelef çanda jinan û xwedawendiyê û Dayîksalariyê ye. Çanda kurdewarîyê ye.
Ji aliyê din ve ew firax û kuz û cer bi awayeke pisporî hatine boyaxkirin û şeklên gelek çûkên cuda li ser van hatine çêkirin. Mirovên wê demê bî îhtîmaleke mezin boyaxên ku li ser van firaxan hatine bikaranîn ji heman navendê standine û li gelek dever û herêmên cuda bi kar anîne. Ango ev boyaxên bi kar anîne di gelek herêmên cuda cuda de dişibin hev. Careke din ev firaxên xwe di payeyeke li gorî wê demê bilind de şewitandine û belav kirine. Herwaha hem li ser teknîka van firaxan a wê demê mirov dikare gelek şîroveyên bên nîqaşkirin bike. Ji ber ku ev çand li bakur gihîştiye heta herêma Serhedê li başûr gihîştiye heta Mezopotamya navîn, li rojhilat heta Iraqê û li Rojava jî heta Derya Spî çûye. Bi belavbûna vê çanda Til Xelef li gelek deveran û dewlemendiya vê çandê di herêmê de hat naskirin. Muhr cara yekê di vê çandê de hatiye bikaranîn. Di Mîmariya xwe de giroverî bi kar anîne. Dema mirov li mîmariya Til Xelef binêre mirov giroveriyekê dibîne.
Cara yekem cihên girover ên jî bo avahiyan û bi kerpîçan hatine çêkirin li ser vê xakê hatine dîtin. Ji ber ku wê demê hîn nedizanîn ka wê çawa ser xanî bigirin girover çêdikirin. Ev avahiyên girover nêzîkî malên Haranê yên vê serdemê ne Ji van avahiyan re “Tolos” tê gotin peyva “Tolos” jî peyveke yewnanî ye û tê wateya giroveriyê. Piştre jî bi van avahiyan ve hindek avahiyên din ên zirav û dirêj çêkirine û her çiqas di serî de ji hêla şûnwarnasan ve ev şeklê avahiyê wekî mabedên baweriyê hatibin pênasekirin û şîrovekirin jî piştre hatiye zanîn ku ev mal ne malên mabedan in tam dijî vê yekê ev mal malên xwecihiyên wê demê yên Tel Xelefê ne. Bazirganî û jiyana civakî Xwecihên Til Xelefê kevirên obsîdyen û hesteyên ku li girê Til Xelef hatine dîtin jî anîne. Bêguman ev kevirên obsîdyen û kevirên çeqmeq li herêma Serhedê li Bedlîsê li Çewlikê hene. Ew jî nîşaneyên bazirganiyê ne ku wê demê bi rêya bazirganiyê ve ew kevir anîne deverê.
Ji bo ku bikarin van kevirên obsîdyen bi dest bixin xwecihên Til Xelefê bazirganî kirine. Xwecihên Til Xelefê bi kilosk û dîzik an jî cer kevirên obsîdyen guhertine û hem çanda xwe belav kirine hem jî bazîrganiya xwe kirine. Gelek peykerên xwedawendan hatine dîtîn Li vî girî jî wekî gelek girên din ên neolotîkê gelek peykerên xwedawendan hatine bidestxistin. Ev yek jî nîşaneya vê yekê ye ku li vê herêmê jî çandeke dewlemend a xwedawendiyê heye. Ev çanda dewlemend a xwedawendiyê hema mirov dikare bêje li hemû Mezopotamya Jorîn û Mezoptamya Navîn gelek bi bandor e. Civakên serdema xwezayî û civakên serdema neolîtîkê civakbûna xwe bi edaletê sembolîze dikin. Ji ber vê yekê jî bêhtir baweriya xwe bi çi bînin resm an jî peykerê wan çêdikin. Çanda Til Xelefê dikare wekî çanda xwedawendiyê were pênase kirin.
