Kanî
Kurdshop - Dema ku demsala havînê tê, li quntarên çiyayên Zagrosê, dengê bivir bi dengê zozanan re tevdigere, laşên darên pîr birîndar dikin û daristanên Zagrosê di bin giraniya tasên heriyê de dîmeneke nû distînin. Ev kiryara mîna xapandina darê ye ku şîrê xwe biavêje nav tasa heriyê û bi vî awayî beşek ji xelkê Zagrosê dikarin bi firotina vî şîrî debara xwe dabîn bikin.
Bi salan e di navbera daristanên Zagrosê û jiyana xelkê herêmê de têkiliyeke kûr heye. Çîroka mirovên ku bivirên xwe hildigirin û rêyên dijwar dipîvin da ku debara xwe ji bedenên bextewar ên darên wir werbigirin. Wen, Qezwan, Weswan, Ben, Bine û benîşt hemû navên daran in ku xwedî gelek taybetmendiyên xwe ne û bi piranî li deverên cuda yên Zagrosê şîn dibin.
Rûbera darên Wenê yên daristanên Zagrosê 6 milyon hektar e. Dîroka darên Wenê yên Zagrosê vedigere bo 500 salan berî niha û ev darên hanê şiyana hilberîna salane 300 heta 500 ton benîşt hene. Berhema sereke ya dara Wenê (şîr) benîşt e û di heyama salê de tenê 45 rojan peyda dibe. Berhevkirina benîşt, çend qonaxan ji xwe digire: Bi bivir darên Wenê tê birîndarkirin û bi heriyê wek tas bo wê tê çêkirin û li ser cihê birîna darê tê danîn, û ji ber germa rojê benîşt diherike nav tasê û piştî tijîbûnê, tasan dişikênin û benîştê hundirê vê ku madeyeke kesk û zelal û zeliqîneke zêde ye, tê komkirin.
Taybetmendiyên dermanên benîştê kurdî
225% ji Wenê rûnê binirx û pîşesazî ya tirbantînî heye ku di çendîn cureyên xwarin, dermansazî û berhemên pîşesaziyê de tê bikaranîn. Dara Wenê xwedî mêweya fistiqa çiya ye ku şevçiraya xelkê Zagrosê ye. Di bijîşkiya kevneşopiyê de, pelên vê darê ji bo dermankirina êşên demdirêj ên digestiyê hatine bikaranîn. Li gorî lêkolînên ku li Spanyayê hatine kirin, 165 cureyên berhemên vî şîrî tên berhemanîn. Ev şîr wek melhemekê di warê saxkirin û çareserkirina birîn û şewatê de tê bikaranîn.
Rêxistina Xurek û Dermanan a Cîhanî li ser bandorên diyarker ên benîştê tehl derheq dermankirina yekcarî ya penceşêra mîde û rîvîyan tekezî kiriye. Benîşt ji bo tedawiya xitimandin û paqijkirina mîde, pêşîgirtina rizîbûna diranan, ji holêrakirina bêhna nebaş a dev, xurtkirina çavan û dermankirina werîna por tê bikaranîn. Cûtina benîştî, mîde û endama mehandinê paqij dike û li hember wan bakteriyan derdikeve ku dibin sedema birîna mîdeyê.
Benîşt di dermansazî, pîşesaziya polîmer, pêvezeliqandin û boyaxê de tê bikaranîn. Projeyeke lêkolînê ya Zanîngeha Zanistên Bijîşkî ya Kirmaşanê nîşan daye ku benîşt ji ber taybetmendiyên xwe yên li dijî îltihabê, dikare weke dermanek alternatîf a kêrhatî ji bo dermankirina kolîta îltihabê were bikaranîn. Ji ber van sedeman welatên Ewropayê, di serî de Almanya û Çîn, wek welatên sereke yên bikirên benîştê Zagrosê e.
Li Îranê dara Wenê tenê li Sine, Îlam, Kirmaşan, Lorîstan û beşeke biçûk a Urmiyê şîn dibe û li ti deverên din ên Îranê şîn nabe. Hunera berhevkirina benîşt taybetiya herêmên kurdistaniyan e. Dara Wenê dareke berevankar e ku di cureyên riwekên Zagrosê de gelek girîng e û di şert û mercên guncaw de dikare heta 300 salî bijî.
Çinîna benîşt, hewcehî bi teknîkên dirust heye ku di pir rewşan de tên piştguhxistin û dibe sedema hişkbûna darê. Ev zêrê kesk çavkaniya debara nêzîkî 5 hezar malbatî ye. Dara Wenê li herêma Zagrosê bi hilberîna benîşt di demsala havînê de ji gundiyên herêma Zagrosê re kar diafirîne. Li gorî nirxa aborî ya berhema benîşt di sûkê de, li parêzgeha Sinê tenê salane zêdetirî 7.2 mîlyar rîal dahat heye. Bi gelemperî, her darek ji 500 heta 1000 gram benîşt heye, û ev hejmar li gorî şert û mercan diguhere.
Herî zêde rêjeya benîşt li parêzgeha Îlamê li Melikşahî ye. Her sal qezenca herî zêde ya Wenê li parêzgeha Sinê li bajarên Merîwan, Sewlava û Bane ye. Bi awayekê di heyama salekê de qezenca darên Wenê yên Merîwan û Sewlava li qezencên salane yên xwedîkirina heywanan zêdetir bûye. Her weha li daristanên Serdeşt û Pîranşarê yên parêzgeha Urmiyê jî bi rêjeyeke kêm darên Wenê şîn dibin. Bi berçavgirtina feydeyên dara Wenê hevterîb li gel geşepêdana çandinên nû yên daran, tê pêşniyarkirin ku darên destkird li vê deverê bên çandin, ku ger were cîbicîkirin, dibe çavkaniyeke aborî ji bo xelkê kêmderfet ên deverê û derfetên kar zêde dike.
