Rêzan Diljen
Bawer bikin folkloreka me ya ewqasî xurt heye ku niha em dikarin bi tenê ji gundekî bi sedan çîrok, kilam, biwêj, gotinên pêşîyan, pêkenok, tiştanok, meselok û efsaneyan berhev bikin. Ev folklor (her çiqas gelek ji wan winda bûbin jî) bi xêra dengbêjan/çîrokbêjan hatiye parastin û gihiştîye roja me.
Dengbêjek bi navê Miradê Kinê ku xelkê jê ra digot Mirado hebû. Li herêma Torê ji sibehan heta êvarî qasetên wî li her derê vekirî bûn, û helbet hê jî tê hesandin. Weke cîranê min ê dengbêj digot, “yê hej Mirado nakê îmana wî kêm e.” Mirado jî gelek çîrok û meseleyên Torê û yên derdorê di tûrikê xwe da berhev kirine, û li dawet û civat û şevbihêrkan straye. Weke Şerê Elîyê Ûnis, Şerîfê Temo, Têlî, Ehmed Axa û Eyşê, Mîrza Axayê Rindikî, Seyrê û Elîyê Mamed. Em ê jî di vê nivîsê da li ser çîroka Seyrê û Elîyê Mamed bisekinin.
Miradê Kinê
Em pêşî Mirado nas bikin bê ka kî ye, ji kû ye, çi kes e, piştre jî li çîroka Seyrê û Elîyê Mamed binihêrin. Miradê Kinê ango bi navên xwe yên din ên di nav gel de tê zanîn Mirado an jî Miradko, li gorî nasnameya fermî 1ê Kanûna Paşîn a 1941, li gundê Gêra Cahfera a bi ser Kercewsa Êlihê ve hatiye dinyayê. Navê bavê wî Ferho û navê diya wî jî Hediya ye û dê û bavê wî dotmam û pismamê hev in. Ferho, kurê Ehmedê Îsayê Kinê ye û ji jina Ferho yanî ji diya Miradê Kinê, bi navê Xelîl û Eliya xwişk û birayek û herwiha ji jinbava wî, bi navê Cemîl, Nîhad, Xalîsa, Muxlîsa, Şefîqa, Derya û Ewniya du bira û pênc xwişkên wî hebûn. Li gorî rîwayetan, Ferho beriya sed salan ji binxetê ango Rojavayê Kurdistanê hatiye û li Tora hevêrkiyan niştecih bûye. Herwiha li gorî hin zanyariyan jî eslê wan ango eslê malbata Kinê digihê Şingalê û ji zemanê ew li vê derê bicih bûne, îhtimal e beriya bêne vê herêmê jî bi hunermendiyê mijûl bûne. Li gorî M. Sait Gezici, kurê Miradê Kinê, malbata Kinê beriya nêzî pêncsed salî ji rexê Şingalê koçî herêma Torê dibin û li wir jî niştecih dibin.1
Seyrê û Elîyê Mamed
Ji dengê Mirado çîroka Seyrê û Elîyê Mamed2
Seyrê Xatûn keça axayê welatê Hesenan û Heyderan e, û keçeka gelekî xweşik û taze ye. Heçî Elîyê Mamed e, pismamê Seyrê ye. Li biçûkayî dê û bavên wî mirine, li ber destê pismamên xwe ye. Rojekê mêvanên her sê birayên Seyrê tên, nêzî hezar û pênc sed siwarî. Axir gava mêvan li ser şîvê ne, birayê Seyrê dibêje, “Elî, ka here qedehek, tasikek av bîne, xwarin di gewrîya mêvanê me de ma.” Elî li vê odeyê li wê odeyê li tasikê digere, talîya talî dikeve odeya Seyrê. Hê negotîye tasik, çavê wî li xweşikbûna Seyrê dikeve, Seyrê jî ne bi dilekî bi hezar û pênc sed dilan dil dikeve Elî. Axir, qedereka dî Seyrê ji cêrîya xwe ra dibêje ka gazî Elî bike. Îcar Elî bi şermokî tê odeya Seyrê. Seyrê hal û meseleyê yekcar jê ra dibêje. Dibêje ji memleket gelek kes hatin min xwestin, lê ez ji te pê ve mêr nakim. Em pîvaza mişarekî, berûya darekê ne. Elîyê Mamed jî dibêje baş e, temam lê ka bi kîjan pereyî ez ê te bixwazim, di bêrîka min da deh wereqe nîn e. Werhasil dibêjin em birevin, bê pere çênabe. Îcar dibêjin temam em birevin, lê ka em ê herine kû derê? Seyrê Xatûn dibêje camêrekî êzîdî heye, navê wî Îskanê Gulîxan e, axayê Kelha Comanîyê ye. Em birevin wê derê, ew ê îşê me safî bike.
Piştî heft roj û heft şevan xwe gihandin Kelha Comanîyê. Seyrê çû odeya pîrekan, Elî jî çû odeya zilaman. Elîyê Mamed hal û meseleyê ji Îskanê Gulîxanî ra got, Îskan jî got li ser çavên min, mal mala te ye, salê belkî sedên wekî te tên, ez îşê wan hal dikim û wilo dişînim. Qasekî dî gava çavê Îskanî li xweşikbûna Seyrê dikeve, şaş dimîne, aqil namîne. Dibêje ma yên halo li dinyayê mane. Axir çavsorîyê dike, dibêje ez ê Elî bikujim, û wê Seyrê ji min ra bimîne. Îskanê Gulîxan cihê Seyrê û Elîyê Mamed dike odeyekê. Gava di xewa şêrîn da ne bi xencera xwe Elîyê Mamed dikuje. Gava xwîna Elî diherike ser çavên Seyrê ji xew şiyar dibe, Seyrê bi hewar û girîyan xwe diavêje derve, cilê xwe diqetîne û xwe li çiyayan dixe. Li serê wan çiyayan bi heft roj û şevan xwe bi kereng û lopikan têr dike. Rojekê feqehek ji wir derbas dibe, û Seyrê hal û meseleyê jê re dibêje. Dibêje here xwe bigihîne birayê min ê biçûk Qol Qasim, û vê kaxezê bide destê wî. Îcar feqeh xwe digihîne welatê hesenan û heyderan. Talîyê xwe digihîne Qol Qasimî û kaxezê dide destê wî. Seyrê Xatûnê li kaxezê halo nivîsîbû:
l’ min nemayê
l’ min û reşa her sê birayê
l’ min êsîra serê çiyayê
heke hûn pirsa mi dikin ez ê serê çiyayê Mahdîyayê
nakevim ber vê rezîlbûna henêkê
xwîna Elîyê Mamed kuramê min ba Îskanê Gulîxan wê derê bêxweyî mayê
û erdê mayê
Qol Qasim tevî hezar û pênc sed siwarîyên xwe çûn ber Kelha Comanîyê. Qol Qasim û siwarî li hawirdora Kelha Comanîyê konên xwe vedan, û qaxezek da destê siwarîyekî û got here bigihîne Îskanê Gulîxan. Ji bo Îskan were cem wî, di kaxezê da gotîye ew zilamê ku xweha min revandiye, te kuştiye. Hema were ez xelatekê bidime te. Îskanê Gulîxan pê bawer dike. Talîya talî tê û Qol Qasim, Îskan Axayî dikuje, heyfa pismamê xwe hiltîne. Piştre Qol Qasim diçe serê çiyayê Mahdîyayê. Diçe li Seyrê Xatûnê digere. Axir wê dibîne, û jê ra dibêje:
welah heke tu ê pirsa Elîyê Mamed kuramê xwe dikê
welah wez ê hatime Kelha Comanîyê, min ê b’ destê xwe heyfa kuramê xwe hilanî
axx weylêêêêêêê heylêêê lêê
Varyantên Seyrê û Elîyê Mamed
Ev çîrok li herêma torê gelekî berbelav e, bêguman xêra Mirado gelek e, lê helbet ev çîrok berî Mirado jî hatiye gotin. Bi qasî em dizanin qeyda ewil ya Mirado ye, me berî Mirado xwe negihand tu kesî, tu qeydê û tu agahîyekê. Di youtubeê da sê qeydên Mirado hene, hemû hema hema yek in. Ji bilî vê, varyanteka Huseynê Omerî heye3, îhtimaleka mezin e wî jî ji Mirado guhdar kiribe lê qeyda Huseynê Omerî nêzî bîst deqeyî ye (ya Mirado nêzî saetekê ye). Ji xeynî Huseynê Omerî bi qasî me li herêmê ji dengbêj û çîrokbêjan bihîstîye me tu varyanteka din peyda nekir, jixwe hema hema hemûyan ji Mirado guhdarî kiriye.
Agahîyên Çîroka Seyrê û Elîyê Mamed
Mixabin di tu varyantan da behsa demê nehatîye kirin, di destê me da tu agahî nîn in ku em karibin bibêjin ev çîrok di van salan da qewimîye, lê Semra Demirel Kutê çîroka Seyrê û Elîyê Mamed bi navê Evîna Rast kiriye kitêb. Di hevpeyvîneka wê da tê gotin ku ev çîrok di sedsalên 17-18an da qewimîye4, lê em bi tu awayî nikarin vê agahîyê piştrast bikin.
Di çîrokê da tu carî behsa gundê Seyrê û Elîyê Mamed nayê kirin, Mirado tim û daîm dibêje welatê Hesenan û Heyderan. Îcar ev eşîr jî eşîreka ewqasî mezin e ku em nikarin bibêjin Seyrê û Elî ha ji vê derê ne.
Ji bilî welatê Hesenan û Heyderan behsa gundê Îskanê Gulîxan yanî Kelha Comanîyê jî gelek caran tê kirin. Li Hawêlê gundekî bi navê Comanîyê heye, îhtimal e ev gund ew gund be. Mirado nabêje ev gundekî êzîdî ye, lê gava Seyrê behsa Îskanê Gulîxan dike, dibêje camêrekî êzîdî. Niha ev gund ne gundekî êzîdiyan e. Axir yan ev gund berê gundê êzîdîyan bû yan jî gundê Îskanê Gulîxan ne ev gund e. Wekî din di deqîqeya 38.15an de Mirado dibêje “Kanîya Hespan a Kupras”. Kupras gundekî li ser Kerboran e, Kanîya Hespan jî bi nav û deng e, îcar em bi xêra gundê Comanî û Kupras dikarin sînorên welatê Hesenan û Heyderan hinekî tengtir bikin. Bi min îhtimala Serhedê hinekî kêm e, ji ber ku gava Seyrê ji Elî ra dibêje em birevin, yekcar dibêje Îskanê Gulîxan heye, axayê gundê Kelha Comanîyê. Îcar li gorî wan salan ê çawa navê Îskan Axa bigihe heta Serhedê. Ji aliyekî din ve jî dengbêj gava çîrokê dibêjin guherînan dikin. Îhtimaleka wilo heye ku Mirado çîrokê bi gund û çiyayên derdorê (herêma Torê) xemilandibe. Axir, cih û war jî weke demê ne kifş e, divê lêkolîn li ser wê bên kirin.
Gundê Kupras
Axirîya axir Seyrê û Elîyê Mamed çîrokeka folklorîk, sosyolojîk û dîrokî ye, xwezî li ser vê çîrokê lêkolînên meydanî bên kirin û em vê çîrokê berbelavtir bikin. Û helbet pirsek: Gelo ma ji vê çîroka dilşewat teksteka şanoyê dernakeve? Va dengbêjên me diyalog jî amade kirine, êdî bi min ev çîrok tê destê şanonivîsên me...
Çavkanî:
1. Agahiyên jiyana wî ji vê çavkaniyê hatine girtin: Mehmet Emin Aslan, Hostayê Ribabê Miradê Kinê û Analîza Şerê Wî yê Bi Navê Osê Zêrî, Zanîngeha Van Yüzüncü Yılê, teza lîsansa bilind a çapnebûyî, 2019 r. 49
2. https://youtu.be/PaMsUmB4Wnw
3. https://youtu.be/nDbWxVZjtfc
4. https://artigercek.com/kultur-sanat/semire-demirel-kut-seyre-ve-eliye-memedin-hikayesini-kitaplastirdi-231063h
