Kurdshop - Şêx Ehmedê kurê Şêx Mihemed, navdar bi Melayê Cizîrî, çarsed û pêncî û sê sal berê li Cizîra Botan ji dayîk bûye. Melayê Cizîrî di heyamekî de jiyaye ku her du împaratoriyên Osmanî û Sefewî di asta herî bihêz ya desthilata xwe de bûne û Kurdistan, warê Melayê Cizîrî jî ketibû bin destê wan her du zilhêzan. Her du beşên Kurdistanê, hem di warê siyasî û hem di warê kulturî de di bin zilma Osmanî û Sefewî de dihatin bişaftin û zimanê serdest jî zimanê sîstema serdest bû. Tevî wê rewşa kambax, çar û nîv sedsal berî niha, Melayê Cizîrî wek kesekî ku di warên zimanî û kulturî de xwedan ezmûn bû, wêjeya Fars û Ereb bi başî nas dikir û zimanên serdest jî dizanî. Ji aliyekî din, ji ber pêgeha xwe ya civakî, ku mela û mamostayê olî bû, di gotara olî û zimanê erebî de jî zana bû. Li gel wan hemû taybetmendiyan, Melayê Cizîrî bi kurdî jî dinivîsî û bi nivîsandina xezelên evîndarî û arifane, xîmê şêwazeke hizirkirin û nivîsînî danî ku wek paradîgma guherîna arasteya fikrî tê hesibandin û wek destpêkek nû di wêjeya kurdî de tê dîtin û zanîn.
Beriya Cizîrî jî helbet nivîsandina bi kurdî hebûye lê ew kesekî gotarsaz bûye.
Ji aliyekî haya wî ji edebiyaya gelên din hebû û pir baş helbest dizanî û li aliyê din, şarezayê tesewuf û îrfan û felsefeya îslamî bû û ligel wan jî, xwedan hesteke netewî bû û girîngiyek mezin dida nasnameya ziman.
Di wê serdemê de û beriya wê jî, wate piştî ku ereb bûn xwedan hêz û desthilat û hizra îslamî li her deverê belav bû, êdî zimanê erebî wek hilgir û veguhêzerê wê hizrê derbasî nav hemû derfet û warê perwerdehiyê bû. Rewş wisa lê hat ku nivîskarên piraniya wan gelên ku li nav erdnîgariya îslamî de dijiyan, dest ji ziman û nasnameya xwe ya netewî berdan û bi temamî ketin xizmeta zimanê erebî û hizra îslamî. Mirov dikare li nav kurdan û farsan de gelek mînakên vê yekê bîne ziman. Li nav kurdan, kesên wek Îbnê Xelekan, Îbnê Şarezûrî, Dînewerî, Musenifî, Tacedînê Şinoyî û Şehabedînê Sorewerdî û … Li nav farsan de jî kesên wek Îbnê Sîna, Farabî û Ebû Reyhanê Bîrûnî û … dest ji ziman û kultura xwe ya netewî berdan û li nav kultur û zimanê erebî de heliyan. Dema mirov vê rewşê dibîne, têdigehe ku rol û pêgeha kesekî wek Melayê Cizîrî, çi qasî mezin û bilind e.
Melayê Cizîrê jî dikarîbû mîna wan zana û pispor û nivîskaran, bi temamî xwe bixe xizmeta felsefe û hizra îslamî û erebî û dest ji ziman û çanda xwe berde lê ew rêyekî dide pêşiya xwe ku kêm kesan girtiye ber û rêwiyên wê rêyê kêm bûne.
Gelek hîm li nav helbesta Mela Cizîrî de hene ku nîşan didin, di helbesta fars û ereb de pir şareza bûye û heta car caran jî di nav helbestên xwe de bikar aniye. Mînak, di vê helbestê de:
Heyata Dil Meya Baqî Binoşîn da bi Muştaqî
Ela Ya Eyyohel Saqî Edir Keisen we Nawîlha
Nîv beyta duyem, ku bi erebî ye, helbesta Yezîdê kurê Muawîye ye û Hafizê Şîrazî jî di helbestên xwe de bikar aniye. Melayê Cizîrî jî ji Hafiz wergirtiye û bi şêwazê hunera Tezmîn bikar aniye. Di hunera Tezmîn de helbestvan nîv beytê ji helbestvanekî din werdigire û di helbesta xwe de bikar tîne.
Melayê Cizîrî jî bi vê yekê nîşan daye ku haya wî ji edebiyat û helbestên gelên din heye. Di vê helbestê de zimanekî îrfanî û felsefeya îslamî jî hatiye bikaranîn. Lê di heman demê de kurdînivîs bûye û bo wî girîng bûye bi zimanê xwe hizir bike û binivîse. Melayê Cizîrî, xwe û zimanê xwe û welatê xwe û zimanên din û helbestvanên din û welatê wan daye ber hev û tu carî xwe û zimanê xwe û welatê jî ji wan kêmtir nedîtiye. Di beyta jêrê de bibînin ka
Awa nasnameya hunerî û zimanî û mekaniya xwe ligel yên din dinirxîne û bêyî ku nijadperestiyê bike, nerîna xwe tîne ziman:
Ger Lui Luiê Mensûr Ji Nezmê Tu Dixwazî
Wer Şî’ra Melê Bîn, Te Bi Şîrazî Çi Hacet
Di vir de Melayê Cizîrî ligel guhdarên kurd daxive, ew guhdarê kurd ku ketiye dû ziman û nasnameyek din û jê re dibêje, eger tu li dû gewhera nivîskî û helbestan î, here helbestên Melayê Cizîrî bixwîne ku bi kurdî hatine nivîsandin û pêwîstî bi yekê nake bikevî dû Şîrazî, ku mebesta wî helbestvanên Fars, Hafizê Şîrazî û Seidî Şîrazî ye. Melayê Cizîrî şîretê li kurdan dike û dibêje, girîngiyê bi ziman û kultura xwe bidin. Eger gelên din bûne xwedan dewleta hunerî û diravê (sikke) xwe yê hunerî zerb kirine, ku nîşana paşatî û serbxwebûnê ye, Melayê Cizîrî jî dengê xwe bilind kiriye û dibêje, min jî wek nûnerekî zimanê kurdî, diravê helbestê zerb kiriye û ew dirav niha li cîhanê de tê bikaranîn. Wate dewleta xwe ya hunerî bi fermî nas dike û diravê xwe yê hunerî jî wek diravekî bi qîmet dizane û ev jî wate bawerbûna netewî û hunerî. Li vê beytê binêrin ka çawa tê de behsa vê mijarê kiriye:
Sikkeya Şê’ra Me Bi Navê Te Hat
Lew Bi Eyarî Di Cîhanê Da Rewac
Di wê serdemê de û helbet heta niha jî, nivîskar û hunermendên her neteweyekî hewl didin bi gotina hinek daxwaz û idiayan, nivîs û berhemên xwe bi nirx nîşan bidin. Gelek ji helbestvanên wê demê yên Fars û Ereb wisa kirine. Bo nimûne, Hafizê Şîrazî dibêje:
Bêdîn Şê’rê Terrê Şîrîn Zi Şahenşeh Eceb Manem
Kê Ser Ta Payê Hafiz Ra Çêra Der Zer Nemîgîred
Wateya wê ewe: bi vê helbesta nazik û şîrîn, ez heyret dimînin ku çima şah tijî destê Hafiz zêrr nake û wî xelat nake! Melayê Cizîrê daxwaza zêrran ji tu kesî nake lê dibêje:
Di Î’cazê Beyanê Da Suxen Ger Bête Însafê
Dizanit Muxteser Her Kes Melê Sîhre Îbaret Kir
Wate di şêwaz û zimanê vegotinê de eger peyv bi însaf tevbigere, dizane ku Mela bi kelama xwe karekî derasayî kiriye. Di beytek din de jî dibêje:
Şê’rê Melê ko wek rewan
Daye te canê merivan
Pir me li bergê erxewan
Dîne xezel li nik şetet
Melayê Cizîrî di vir de dibêje: Helbesta Mela wek rewan can daye mirovan û ew fêrî dildariyê kirin û xistin ser rêça Xwedanasiyê. Gelek helbest û xezel hene, bi wate û bi nirx in lê li hember helbestên Mela, bê çare ne.
Tevahiya wan mînakan nîşan didin ku Melayê Cizîrî agahane û zanayane, helbestên kurdî nivîsiye û armanca wî jî xemilandin û dewlemendtirkirina zimanê kurdî bûye û gihîştiye vî mirazê xwe jî. Xîmek bo helbesta kurdî daniye ku heta niha jî bi qehîmî maye û avahiya edebiyata kurdî li ser hatiye çêkirin.
Di helbestên xwe de hem zimanekî zehmet bikar aniye hem jî zimanekî sade. Helbesta wî ya bi navê “Sebahel Xeyr Xanê Min”, şahkarekeke bê wêne ya sadeyî û bilindiya hunerî ya helbesta kurdî ye:
Sebahul-xeyr xanê min
Şehê şêrîn zebanê min
Tu yî rûh û rewanê min
Bibit qurbana te canê min
Te`ale l-lah çi zat î tu
çi wê şêrînsifat î tu
Ne wek qend û nebat î tu
Yeqîn rûh û heyat î tu
Heyat û raheta can im
Sebahul-xeyr ya xanim
Were bînahiya çavan
Bibînim bejn û balayê
Sebahul-xeyr mesta min
Letîfa cam bi desta min
Xumar û meyperesta min
Tu yî meqsûd û qesta min
Ji meqsûdan tu yî bes min
Bibin ber çerxê etles min
Ji xeyrê te nevêt kes min
Bi reştûzên muqewwes min
Di benda zulfê çewgan im
Sebahu l-xeyri ya xanim
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
Ji wê zulfê ji wê bendê
Reha bim lê ji peywendê
Siyehçeşmê spîzendê
Te sohtim şubhetê findê
şubhê şem` û şemal im ez
Ji ber hubba te lal im ez
De`îf im wek hilal im ez
Sifet goyîn dikalim ez
Vi bilbil ra bi evxan im
Sebahu l-xeyri ya xanim
Were bînahiya çavan
Bibînim bejn û balayê
Vi bilbil ra şev û rojê
Li ser wê terh û bişkojê
Enîmahê şefeq rojê
Te sohtim şubhetê dojê
Ko dûr im ez ji wê horê
Tinê carek li ser sûrê
Ji Wadî-eymena Torê
Tecella kir di nêv nûrê
Ji wê sohtî dil û canim
Sebahu l-xeyri ya xanim
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
Ji husna wê tecellayê
Yedê beyda û balayê
çi wesfan bêm xeber nayê
Welê dil cezbeyê dayê
Ne hişyar im ji wê berqê
Ji zertacê li ser ferqê
Spêde da heta şerqê
Belê naêximê ferqê
Ji derbê `işqê nalan im
Sebahu l-xeyri ya xanim
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
Zerîf î nazik î şeng î
Sifethor î perîreng î
Bi rojê ra tu hevdeng î
Du reştûzên siyehyeng î
Kişandin lê ne wek caran
Xedengên qewsê nûbaran
Ji rengê şîr û mûkaran
Reşandin sîne wek baran
Ji wê derbê pir êşan im
Sebahul-xeyr ya xanim
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
Veke carek xet û xalan
Li ser wan mesned û palan
Bixwîne lê me `ebdalan
Bibînin `îd û sersalan
îcazet dî me destûrê
Perîrengê sifethorê
Ji nêva zulmet û nûrê
Binoşîn mey di ferfûrê
Ji dil talanê xalan im
Sebahul-xeyr ya xan im
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
Ji şehkasa ko qerqef tê
Meya nûrîn muşerref tê
Nişanek dilberê keftê
Ji bo min her seher xef tê
Ji wê camê dinoşim ez
Seher lew ney li hoş im ez
Ji `amê lê dipoşim ez
Bi can her lê dikoşim ez
Ko xalib mest û sekran im
Sebahul-xeyr ya xanim
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
Were pêşber Melayê xwe
şehîd û mubtelayê xwe
Bi şefqet ke liqayê xwe
Mela nemrit bi dayê xwe
Mesîhayê li bîmaran
Kesên geztî du reşmaran
şehîdên şîr û mûkaran
Kirî amancê nûbaran
Li dîdara te heyran im
Sebahul-xeyr ya xanim
Were bînahiya çehvan
Bibînim bejn û balayê
