Aso Esedî
Bajarê Seqizê yek ji bajarên dîrokî yên Kurdistan û cîhanê ye ku li Rojhilatê Kurdistana mezin hilkeftî ye, ev bajarê kevnar berê landika dîrok û çandê bû û bi derbasbûna serdemê ew du alî zêdetir xwe di dilê bajar de nîşan dan. Bi awayekî ku di îro de nasnavê “Gewhera Dîrokî ya Kurdistanê”, bû bi nîşaneya vî bajarî.
Seqizê çar deverên sereke bi navên Navend, Zêwiye, Îmam û Serşîw hene, ku bi wan bi xwe jî, çend navçe û gundên piçûktir hene.
Li gorî serjimêriya dawî ya sala 2021ê, hejmara rûniştiyên bajarê Seqizê nêzî 182 hezar kes e û tev rûniştiyên wê deverê digihîjine nêzî 237 hezar kes ku bi zaravayê soranî diaxivin û îslama sune ola wan e.
Hilkefta Seqizê li ser çend gir û bilindahiyan û nêzîkbûna bi çiyayên Zagrosê û bilindahiya 1476 metre ji asta deryayê, bûye sedem ku avûhewaya wê ya sar û çiyayî, zivistana sar û qerisîn hebe û di havînê de jî şevên wê hênik bin.
Çemê ku di nava bajar de diherike, bajar kiriye du beş û dîmeneke taybet û xweş daye bajêr û ew çem jî, ji çiyayên Wezene yên li rêzeçiyayên Zagrosê çavkaniyê digire.
Dîroka bajarê Seqizê vedigere bo 3,500 sal berî niha, her çend hin lêkoler û şûnwarnas wê dîrokê bo 7,000 sal berî niha dirêj dikin, lê heya niha li gorî ew şûnwarên ku li Seqizê û deverên cuda hatine dîtin, dîroka zêdetir ji 3,000 salî ya vî bajarî hatiye piştrastkirin.
Ev dîroka dirêj û bi nirx ya Seqizê ku îro rojê di çarçoveya şûnwar, keleh, avahî û taxên kevnar de maye, hevdem bi sirûşt û dîmenên bedew ên herêmê re, bala geştyaran û şûnwarnasan ji çar aliyên cîhanê rakêşaye.
Diyar e ji ber dîrokbûna vî bajarî, piraniya cihên geştiyarî yên vî bajarî, şûnwarên kevnar û dîrokî ne, ji wan kela Zêwiye, şikefta Kereftû, mizgefta Du Minare, mizgefta Şêx Mezher, mizgefta Turcan, mizgefta Şêx Hesen Mewlana, hemama Hacî Salih û karwanseraya Ajewançî, giringtirîn şûnwar û cihên dîrokî yên Seqizê ne.
Li van cihan û bi dehan cih û navçeyên din ên Seqizê, komek xezîne, şûnwar, kelûpelên dîrokî yên wek zêr, zîv, bronz, kozik û hwd hatine dîtin ku li mozexaneyên navdar ên cîhanê hatine komkirin û li ber çavên geştyaran in.
Wek ji navê Seqizê jî diyar dibe, ev bajar paytexta Sekakan bûye ku ji wan re Sekz an jî Sakzî hatiye gotin û bi sedan sal e ku paytexta wê eşîrê, herwisa paşê paytexta Med û berê jî Maniyan bûye.
Di serdema Maniyan de navê bajar bi Îzîrta û piştî wan jî Îskît bûye, ku piştre ji aliyê Sekakan ve hatiye guhertin û êdî piştî wan guherîneke wisa bi ser de nehatiye.
Diyar e sedema wê ew bûye ku Sekakan piştî ku Hovexiştre, şahê herî mezin ê Medan, bû desthilatdar tevlî wê desthilatdariyê bûne û dev ji şerkirina bi wan re berdane.
Derbarê vê de, Roman Gershman, dîroknas û şûnwarnasê navdar ê fransî-ukraynî dibêje: Sekakan beşek ji Kurdistanê kirine paytexta xwe, ku di niha de yek ji temendirêjtirîn bajarên cîhanê ye û dîroka wê jî sê hezar salî ye.
Piştî hatina Îslamê û têkçûna împaratoriya Sasaniyan û çêbûna desthilata axayan li Kurdistanê, Klol Beg yê xanê herî navdar ê Erdelanan, di sala 620an a Koçî de Seqiz xiste bin kontrola xwe û bajar kete bin desthilatdariya Erdelanan, herçiqas paşê Seqiz gelek kêm di bin desthilatdariya Erdelaniyan de ma. Paşê ji ber sînorbûna wê navçeyê di navbera împaratoriya Osmanî û Îranê de, her carê ji aliyê yek ji her du hikûmetan ve dihate birêvebirin. Di serdema Qacaran de jî, Nasredîn Şahê Qacar desthilatdariya Erdelanan li Seqizê bi dawî anî, lê piştre hinek ji xanên Erdelanan desthilatdariya Seqiz û herêmên wê dikirin.
Di dîroka hevdem de jî, xelkê bajarê Seqizê bi berdewamî li nava xebat û şoreşên gelê kurd li Kurdistanê cih girtine û heta gelek qurbanî jî dane. Herwiha bajarê Seqizê li şoreşa mezin a Simkoyê Şikak û xebata rizgarîxwazî ya sala 1979an a li dijî desthilatdariya Paşayetî û herwiha xebata li dijî Komara Îslamî ya Îranê di heyama 40 salên borî de, roleke berçav hebûne.
Her wisa di wê dawiyê de jî, şoreşa “Jin, Jiyan, Azadî” ya sala 2022an ku yek ji mezintirîn şoreşên di asta Îranê de bû, ji Seqizê hate destpêkirin û tevahiya Îranê li xwe girt û berteka hemû cîhanê li pey xwe anî.
Ji ber vê sedemê yek ji nûtirîn nasnavên Seqizê, bajarê “Jin, Jiyan, Azadî” ye ku çûye cem nasnavên din ên vî bajarî yên wekî “Bajarê Dîrokî yê Kurdistanê, Bajarê Gulanê, Bajarê Îrfan û Wêjeyê, Bajarê Guleştan û Paytexta Şanoya Kurdî” û hwd.
Dibe ku ev hesta şoreşgerî ya vî bajarî wisa kiribe ku desthilatdarên Komara Îslamî jî mîna rejîma Paşayetî gelek girîngiyê bi geşepêdana vî bajarî nedin û yek ji dîrokîtirîn bajarên cîhanê xwediyê mozexaneyekê jî nebe da ku dahat, şûnwar û kelûpelên çend hezar salî yên vî bajarî bibine xemla mozexaneya Tehran û welatên cîhanê.
