Qedem Xêr; Jina Şoreşvana Rojhilat

Kurdshop - Qedem Xêr, keça Keyxweda Qendî (Kêxa Qenî) sala 1278 hetawî li navçeya Husêniye ya bajarê Endîmêşk li Loristana Jêrîn jidayîk bûye. Ew şêrejinek ji tayfa Qellawend e ku yek ji şaxên êla Dirîkwend e. Xelkê wê tayfê, li navçeya Bala Girîwe li parêzgeha Loristanê dijîn. Yek ji zilamên bi zor û zagon yê wê êlê bi navê Buzurg, nêzîkî 120 sal berî niha jiyaye. Kurekî Buzurg bi navê Qenî (Qendî) Qellawendî, piştî ku xwe nas dike û mezin dibe, dibe kesekî wêrek û hêja û navdar û navbanga camêrî û bexşendebûna wî li her derî belav dibe. Gelek zarokên Qenî hebûne. Du kurên wî, Babaxan û Ebasxan û du keçên wî, Qedem Xêr û Giwê Tela ji ber wêrekî her wiha ji ber ku tevlî gelek şerdan dibûn, pir bi nav û deng bibûn û navbanga wan hemû sînor derbas kiribû. Qedem Xêr keçikek bi cerg û netirs û bedew û jêhatî bû. Di şeran de piştevaniya zilamên hoza xwe digirt. Gelek caran, dema zilam û çekdarên hoza wan diketin tengaviyê, Qedem Xêr çek û xwarin digehand wan û ew ji tengaviyê rizgar dikirin.

Piştî ku hêzên çekdar yên hikûmeta wê ya Îranê, rêjîma Pehlewî derbasî Loristanê bûn, di navbera wan û birayên Qedem Xêr de şer û pevçûn derket. Şerekî giran bû û tê de bi dehan kes hatin kuştin. Loran dixwastin pêşiya hêzên Îranê bigirin û nehêlin derbasî herêma wan bibin. Lê zêdebarî mêrxasî û qehremantî û berxwedaneke mezin ya Qedem Xêr û zilamên hoza wan, rastî şikestinê hatin û piştî kuştina Ebasxan, Qedem Xêr jî teslîmî hêzên Îranê bû. Bûyerên han vedigerin bo salên 1307-1310 hetawî. Qedem Xêr carekî ligel pismamekî xwe zewicî û kurekî wê çêbû bi navê Mihemed Xan, ku heta çend sal berê jî dijiya.

Her di wan salan de çekdarên hikûmetê ji bo ku hoz û eşîran neçarî paşvekêşanê bikin, li navçeya Gawazîn ligel xelkê deverên Taf Aw û Xunîle dikin şer. Di wî şerî de Sefqulê mêrê Qedem Xêrê û Fazilê birayê wê li çiyayên Gawazîn rûbirûyê çekdarên hikûmetê dibin.

Hêzên artêşa Îranê her çar aliyên wan digirin û di wî şerî de Sefqul tê kuştin. Hejmarek ji xelkê eşîra Qedem Xêrê di nav dorpêçê de dimînin û Qedem Xêr bi hespê û bê tirs bi meşkan av û fîşek û cebilxanê digehîne birayên xwe û wan rizgar dike û ligel wan dest bi şerê partîzanî dike.

Qedem Xêr li piraniya şeran de, ji bilî wê yekê ku şer dikir, çek û cebilxane û xwarin jî biser şervan û çekdaran de belav dikir. Heta bicîhbûna temam a hikûmeta Pehlewî li Xuremabadê, Qedem Xêr û du birayên wê çendîn şerên giran li dijî hêzên dewletê bi fermandehiya general Esfendyarî kirin.

Di dawiyê de Qedem Xêr, sala 1308 hetawî û piştî kuştina birayên wê, Ebasxan û Babaxan, ligel hejmarek ji hevalên xwe û piştî şerekî giran teslîm dibin. Qedem Xêr piştî wê nexweş ket û sala 1312 hetawî koça dawî kir. Zanyariyên cuda li ser cihê veşartina termê hene. Hinek dibêjin termê wê li Endîmêşkê hatiye veşartin û hinek jî dibêjin, li goristana Kerbela li Iraqê hatiye veşartin.

Li ser wêrekî û jêhatîbûna Qedem Xêrê, gelek stran û helbest û çîrok hatine gotin. Heta niha jî ew stran û lawje li ser zarê xelkê Loristanê ne û tên gotin. Navbang û kesayetiya Qedem Xêrê li nav helbest û mûzîkê de jî deng û reng vedaye. Ligel ku çendîn helbest li ser wêrektiya wê hatine gotin, çendîn awaz jî li ser Qedem Xêrê hatine çêkirin. Yek ji wan kilaman, kilama bi navê Qedem Xêr e ku bi rengekî hesmasî û Lorî hatiye gotin. Herî dawî jî mamostayê mûzîka kurdî, Mucteba Mudîrzade bi rengekî delal dariştiye û bi kemançê ew aheng jeniye.

Kilamek din jî li ser Qedem Xêrê hatiye gotin û navê wê jî Qedem Xêr e ku ji aliyê kesekî bi navê Mirawik (Mirad Beg) ve hatiye gotin û Qedem Xêr wek efsaneyekî nîşan daye.

Cecil John Edmonds, ku salên 1915-1917 nûnerê siyasî yê Berîtanya li Îranê bû, di sefernameya xwe de dema bi Loristanê re derbas dibe, behsa çîroka Qedem Xêr û wan helbestan dike ku li ser wê hatine gotin û nivîsandin. Ew pirtûka wî ji aliyê Eskender Emanellahî Beharwend û Leyla Bextiyar ve bo farsî hatiye wergerandin. A.B. Sun di sefera xwe ya sala 1917 de diçe nav hoza Dirîkwend û gelek helbest li ser Qedem Xêrê kom dike:

Qedem Xêr Du Har Miya Mêylîş wê Ceng e

Hefttîrî Dupîç Sawweş Por dê Şeng e

(Qedem Xêr vaye tê û meyla wê bo şer heye – Tifenga xwe ya tijî fîşek li nav xurcikê daniye)

Qedem Xêr Du Har Miya, Mêylîş wê Qî ye

Tifengçî dê Mêydûnêş Xoşî Nêîye

(Qedem Xêr vaye ber bi jor tê û dilê wê şer dixwaze – Hevrikên wê di meydana şer de xweşî nedîtine)

Kulayî Sît Beweêm dê Bilgê Pîne

Çeşiyaket dê Nazikî, Eftu Nêîne

(Ezê kumekî bot e çêkim ji pelgê Pûngê – Ji bo ku çavên te yên delal li ber tavê neêşin )

Qedem Xêr Piyase Deka Lelay Estêre

Aşiqî Mirabeg e ke Sewzpoş e

(Qedem Xêr li ber eywanê digger – Aşiqê xortekî hêja ye ku tifeng li ser mil e).